Zdjęcie: Georg Arthur Pflueger | źródło: Unsplash

Autorzy: Natalia Maniszewska, Agnieszka Ostachowska-Gąsior, Tomasz Bochenek

Według informacji Głównego Urzędu Statystycznego, wydatki na zdrowie stanowią około 5% całkowitych wydatków gospodarstw domowych i utrzymują się na podobnym poziomie od kilku lat (2016 – 5,3%; 2017 – 5,5%; 2018 – 5,0%; 2019 – 5,1%) [1-4]. Największa część wydatków na zdrowie jest przeznaczana na zakup leków, zarówno tych dostępnych na receptę, jak też OTC (dostępnych bez recepty, ang. over-the-counter, tj. „znad lady”).

Wydatki jednego polskiego gospodarstwa domowego na leki, suplementy diety i preparaty lecznicze z zakresu medycyny niekonwencjonalnej w lutym 2020 roku wyniosły około 273 złotych [5]. Przyjmując, że liczba gospodarstw domowych w Polsce oscyluje w okolicy 14,5 miliona [6], można stwierdzić, że Polacy w ciągu jednego miesiąca przeznaczają na leki i suplementy diety około 3,96 miliarda złotych. Kwota ta jest niewiele mniejsza od sumy wydatków na prywatne świadczenia medyczne czy okołomedyczne (m.in. wizyty u lekarzy, fizjoterapeutów, masażystów, ale także usługi medycyny niekonwencjonalnej), która w lutym 2020 roku wyniosła 4,11 miliarda złotych [5].

Największą grupę wśród wydatków na leki stanowią kwoty przeznaczane na leki dostępne bez recepty (leki OTC), na które miesięcznie wydaje się około 83 złotych, w tym najwięcej na leki przeciwbólowe. Z kolei na suplementy diety statystyczny Polak wydaje średnio 48 złotych miesięcznie. Na preparaty z zakresu medycyny niekonwencjonalnej (preparaty czosnkowe, propolis, aromaterapia, miód) przeznaczane jest z kolei średnio 25 złotych miesięcznie [5].

Z raportu opracowanego przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (pt. Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania – raport za 2020 rok ) wynika, że do najczęstszych chorób przewlekłych w Polsce należą: choroba nadciśnieniowa, choroby układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej, cukrzyca, choroby tarczycy i niedokrwienna choroba serca. Nie można oczekiwać, że w przypadku chorób przewlekłych wydatki przeznaczane na leki mogą ulec znacznej redukcji, jako że tego rodzaju produkty są niezbędne pacjentom [7]. Jednak są pewne koszty, które mogą zostać ograniczone, a wydatki konieczne – zracjonalizowane. Student Instytutu Zdrowia Publicznego (IZP) Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jagiellońskiego – Collegium Medicum, jako osoba zdobywająca wiedzę na temat funkcjonowania systemu ochrony zdrowia w Polsce, może pomóc swoim bliskim w obniżeniu domowych wydatków na leki. Szczegółowe porady zawsze powinni udzielać specjaliści w danej dyscyplinie – lekarze, farmaceuci i dietetycy. Jednak absolwenci Instytutu Zdrowia Publicznego są w stanie wspomagać w odnajdywaniu właściwych źródeł odpowiedzi na zadawane pytania, jako swoiści przewodnicy po systemie.

Leki oryginalne i generyczne

I tak, pierwszą kwestią, którą warto poruszyć w rozmowie z bliskimi, jest wzięcie pod uwagę zastosowania leków generycznych (tzw. generyków). Generykiem określamy lek, który jest lekiem równoważnym względem oryginalnego – mającym identyczną substancję czynną, czyli substancję, która swoim działaniem wywołuje efekt terapeutyczny. Leki tego rodzaju mają tę samą postać i identyczne działanie farmakologiczne, jak leki oryginalne, lecz mogą różnić się od leków oryginalnych biodostępnością, czyli stopniem, w którym zawarte w nich substancje czynne są przekształcane w formę przyswajalną, w której dostają się do krążenia ogólnego. Dokładnie ujmując, biodostępność określa odsetek substancji czynnej, która z konkretnego leku w jego konkretnej postaci wchłania się do krążenia ogólnego i dociera następnie do miejsca swojego działania w organizmie człowieka, a także szybkość tego procesu.

Różnica w biodostępności pomiędzy lekiem generycznym, a oryginalnym może mieć znaczenie w niektórych grupach pacjentów. Pierwsza z nich to osoby, które przyjmują szczególnie duże dawki leków w celu osiągnięcia skuteczności leczenia. W tej sytuacji, wzrost biodostępności (szybsze wchłanianie) może doprowadzić do wystąpienia objawów niepożądanych. Druga grupa to pacjenci przyjmujący podtrzymujące, niewielkie dawki – w tym przypadku, obniżenie biodostępności może spowodować zmniejszenie skuteczności leczenia [8]. Zatem zmiana leku powinna być zawsze indywidualnie skonsultowana z farmaceutą, a często także lekarzem, który jest odpowiedzialny za leczenie danego pacjenta.

Leki generyczne były dotąd często nazywane zamiennikami lub odpowiednikami leków oryginalnych, co jednak niesłusznie rodziło złe skojarzenia, dotyczące ich rzekomo gorszej jakości lub mniej skutecznego działania, stąd pojawiła się tendencja do nazywania ich lekami równoważnymi względem leków oryginalnych. Lek generyczny musi spełniać te same wymogi dotyczące wprowadzenia do obrotu, co lek oryginalny [9]. Instytucją, która zajmuje się dopuszczaniem leków do obrotu w Polsce jest Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Uzyskanie pozwolenia na dopuszczenie do obrotu jest gwarancją jakości, skuteczności i bezpieczeństwa stosowania.

Stosowanie leków generycznych, z reguły tańszych lub znacznie tańszych od leków oryginalnych, może wiążę się z obniżeniem kosztów farmakoterapii – zarówno w przypadku indywidualnego pacjenta, jak też w skali całego kraju [10]. Szacuje się, że ceny generyków stanowią od 30% do 50% cen leków oryginalnych. Głównym tego powodem jest to, że firmy wprowadzające na rynek leki generyczne nie muszą przeprowadzać tak licznych badań przedklinicznych i klinicznych, co zmniejsza poniesione przez te firmy nakłady finansowe [10,11].

Lek generyczny jest produktem w pełni bezpiecznym i działającym podobnie do leku oryginalnego. Istotną różnicą jest jego cena, a w tej kwestii znaczna przewaga leży najczęściej po stronie generyku. Kluczowa jest kwestia informowania pacjentów, ich świadomości o dostępności i możliwości zamiany leku oryginalnego na generyczny. Według polskiego prawa [12]  osoba wydająca lek ma obowiązek poinformowania, zaproponowania i wydania pacjentom tańszych odpowiedników. Jednak świadomość istnienia i możliwości zakupu leku generycznego nie jest zbyt powszechna [13]. Warto więc zapoznać bliskich, szczególnie tych w starszym wieku i stosujących dużo leków, z pojęciem leku generycznego. Warto także zapewnić o jego bezpieczeństwie i płynących z jego wyboru korzyści finansowych. Tak jak wspomniano powyżej, zamiana leku oryginalnego na generyczny, podobnie jak generycznego na oryginalny lub jednego leku generycznego na inny generyczny, zawsze wymaga indywidualnej konsultacji z farmaceutą lub lekarzem.

Student IZP może udzielić także innych wskazówek, dotyczących racjonalizacji wydatków na leki – w oparciu o swoją wiedzę, zdobywaną podczas studiów – z oczywistym zastrzeżeniem, że decyzję o stosowaniu konkretnych leków powinien podejmować zawsze lekarz prowadzący danego pacjenta, zaś zamiany leków należy konsultować z farmaceutą lub lekarzem. Ważną kwestią jest wybór miejsca, w którym zaopatrujemy się w leki. Często jeden produkt może mieć różną cenę w kilku aptekach [14].

Wydatki na leki ponoszone z własnej kieszeni i zróżnicowane ceny leków

Leki na receptę, które są refundowane ze środków publicznych (gł. przez Narodowy Fundusz Zdrowia – NFZ) mają identyczną cenę w każdej aptece. Jest ona ustalana przez ministra zdrowia, a NFZ pokrywa większą lub mniejszą część ceny leku (dotyczy to także wyrobu medycznego lub środka spożywczego specjalnego przeznaczenia żywieniowego). Niekiedy może pojawić się brak konieczności ponoszenia jakichkolwiek dopłat przez pacjenta. Ceny leków refundowanych oraz wysokość odpłatności, jaką ponosi pacjent, są ujmowane w obwieszczeniach refundacyjnych, zaś apteki nie mogą ich zmieniać. To, ile płacimy za leki refundowane, zależy od limitu refundacji i poziomu odpłatności. Jest on ustalany w oparciu o zasady ustawowe i jest także zapisywany na recepcie wystawianej przez lekarza). Jeśli limit refundacji uległ zmianie lub dopłata pacjenta do leku zwiększyła się, warto wówczas skorzystać z wiedzy o lekach generycznych, zapytać o możliwość skorzystania z tańszego leku, ponieważ pozwoli to znacznie obniżyć koszty ponoszone z własnej kieszeni.

W rozmowach z bliskimi warto szczególną uwagę poświęcić również kwestii istnienia wykazów leków refundowanych. Są one publikowane co dwa miesiące jako obwieszczenia na stronach internetowych Ministerstwa Zdrowia [15]. Obwieszczenia te zawierają m.in. informacje o substancji czynnej w danym leku, w jakim wskazaniu lek jest refundowany (konkretna choroba), cenie detalicznej, poziomie odpłatności i wysokości odpłatności pacjenta.

W przypadku leków na receptę nierefundowanych, 100% ceny płaci pacjent. W takiej sytuacji nie ma odgórnie ustalonej ceny, a cena tego samego leku może się wahać w zależności od punktu sprzedaży. Przed zakupem warto więc zorientować się w przynajmniej dwóch lub trzech aptekach, ponieważ być może w jednej z nich cena będzie korzystniejsza. Pozwoli to nieraz bardzo znacznie ograniczyć domowe wydatki.

Leki wydawane bez recepty, czyli te szeroko dostępne, a nieraz bardzo intensywnie reklamowane, również nie mają ustalonej odgórnie ceny. Producenci i apteki mają dowolność w ustalaniu cen np. wielu powszechnie i łatwo dostępnych leków przeciwbólowych. Dowolność istnieje także w ustalaniu cen suplementów diety i wielu produktów ziołowych [16]. Ponieważ ta grupa produktów znajduje częste zastosowanie w codziennym życiu, w rozmowach z bliskimi warto szczególnie zaznaczyć to, że ceny tego rodzaju produktów mogą się różnić. W przypadku zyskujących obecnie popularność suplementów diety, zaznajomienie z zasadami prawidłowej suplementacji jest szczególnie ważne. Rolą studenta IZP może być pomaganie bliskim w optymalizowaniu kosztów ponoszonych także na tego rodzaju produkty – poprzez uświadamianie na czym powinna polegać prawidłowa suplementacja oraz wykorzystywanie umiejętności wyszukiwania informacji na temat cen.

Suplementacja diety

Prawidłowa suplementacja powinna być uzupełnieniem dobrze zbilansowanej diety, nie zaś jej zastępstwem. Racjonalny sposób żywienia pokrywa zapotrzebowanie na większość składników pokarmowych. Obecnie jednak możemy zauważyć ogromną popularność suplementów diety. Zgodnie z tym, co obiecują często reklamy, suplementy diety mają być „ratunkiem” w niemal każdym rodzaju problemów, poczynając od wypadania włosów, poprzez stres, problemy z zasypianiem i prawidłowym trawieniem, a kończąc na łamliwości paznokci. Zainteresowanie konsumentów wykorzystują producenci, oferując suplementy o coraz szerszym spektrum działania. Firmy produkujące suplementy wykorzystują różne chwyty marketingowe, które mają zachęcić konsumenta do zakupu danego produktu. Raport Najwyższej Izby Kontroli dotyczący suplementów diety wykazał, że konieczne jest podjęcie działań związanych z regulacją kwestii reklam takich produktów [17].

Istnieją jednak pewne składniki odżywcze, których suplementacja, przy uwzględnieniu czynników środowiskowych i zwyczajów żywieniowych, jest wskazana. Jedną z witamin, której suplementację w naszym położeniu geograficznym zaleca się, jest witamina D3. Niedobory witaminy D dotyczą 50-80% światowej populacji [18]. Głównym źródłem tej witaminy jest synteza skórna, której w okresie jesienno-wiosennym nie jesteśmy w stanie dokonywać na odpowiednim poziomie. W reklamach często możemy spotkać tezę, że witaminę D3 trzeba suplementować razem z witaminą K2 (K2MK7), jednak nie ma dowodów naukowych na potwierdzenie tego rodzaju stwierdzenia [19]. W aptekach dostępne są zarówno leki, jak i suplementy witaminy D3. Należy zaznaczyć, że lek spełnia określone normy jakościowe i ilościowe oraz musi mieć udowodnione działanie terapeutyczne, zaś suplement diety może, lecz nie musi spełniać tego rodzaju norm oraz nie musi mieć udowodnionego działania [20].

Zespół do Spraw Suplementów Diety Głównego Inspektoratu Sanitarnego w 2019 roku wydał uchwałę, która reguluje kwestie związane z suplementami witaminy D [21]. Dowiadujemy się, że zalecana dzienna porcja dla osób dorosłych powinna plasować się na poziomie 2.000 IU, a w oznakowaniu suplementów rekomenduje się umieszczenie ostrzeżenia: „Przed zastosowaniem wskazane jest wykonanie badania 25-(OH)D we krwi oraz konsultacja wyników badania z lekarzem lub farmaceutą”. Obecnie rekomenduje się wykonanie oznaczenia poziomu witaminy D3 u każdego, ponieważ jego wynik pomaga w doborze odpowiednie dawki suplementu diety.

Student IZP powinien korzystać jedynie z wiarygodnych źródeł danych i informacji, a swoje opinie (niezastępujące fachowych porad profesjonalistów – lekarzy, farmaceutów lub dietetyków) powinien opierać wyłącznie na dowodach naukowych. Dotyczy to także rozmów z bliskimi. W opracowaniu przygotowanym przez Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, znajdziemy wiele informacji, które warto przekazać bliskim, zastanawiającym się nad suplementacją diety [22]. Opracowanie to pozwala nam poznać zalecane wartości spożycia witamin i składników mineralnych, ich przeznaczenie i działanie (suplementy diety określane jako „na serce”, „na ciśnienie krwi”, „na odporność”, „dla pracy mięśni i mózgu”). Można tam znaleźć również porady dotyczące zasadności suplementacji, informacje o uzupełnianiu niedoborów w sytuacji wystąpienia choroby przewlekłej, jak również wskazania do stosowania suplementów w grupach szczególnych, takich jak kobiety ciężarne, karmiące piersią czy dzieci [22].

Od jakiegoś czasu popularność zyskują strony internetowe (np. gdziepolek.pl, ktomalek.pl), które informują o cenie leku i lokalizacji, w której jest on dostępny [23,24]. Strony te umożliwiają rezerwację leku, co może być pomocne dla osób starszych, dla których dalekie trasy mogą być uciążliwe. Zaznajomienie bliskich z takimi platformami informacyjnymi, oprócz zredukowania kosztów zakupu leku, zdecydowanie ułatwi codziennie funkcjonowanie. Strony tego rodzaju umożliwiają wybór dawki leku i wielkości opakowania, oraz dają możliwość poznania zamienników (leków generycznych) [23,24].

Styl życia i szczepienia a zdrowie:

Kwestią, o której nie można zapomnieć w rozmowach z bliskimi jest rola, którą pełni styl życia w utrzymaniu zdrowia, czyli według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) – pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego [25]. Warto przypominać o odpowiednio zbilansowanej diecie, aktywności fizycznej oraz unikaniu używek. Zbilansowana dieta dostarcza organizmowi energii i wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Dla osób, którym trudność sprawia odpowiedni sposób odżywiania pomocna może być platforma o nazwie Portal Diety NFZ, tworzona przez NFZ [26]. Po podaniu płci, wagi, wieku, wzrostu i wykonywanej aktywności fizycznej portal generuje dwutygodniowy jadłospis, który usprawnia i ułatwia zdrowe odżywianie. Pomocne może być także wydrukowanie aktualnej piramidy żywienia, opracowanej przez Instytut Żywności i Żywienia.

Zachęcając bliskich do aktywności fizycznej warto wspomnieć, że do zachowania zdrowia wystarczy nawet 30 minut ruchu dziennie [27]. Oznacza to często jedynie drobne zmiany w codziennym funkcjonowaniu, na przykład wybranie schodów zamiast windy lub przejście drogi pieszo zamiast samochodem. Ograniczenie używek jest także istotną zmianą, która jednak często jest trudna do wprowadzenia w życie. Student IZP, mając wiedzę na temat szkodliwości używek, jest w stanie objaśnić, dlaczego rzucenie palenia czy ograniczenie spożycia alkoholu jest kluczem do poprawy stanu zdrowia. Nie możemy jednak zapominać, jak ważna w takim przypadku jest faktyczna zmiana sytuacji bliskiej osoby – kontakt ze specjalistą i realne wsparcie, które ułatwiłoby zdrowsze wybory życiowe. Samo pouczanie o tym, co jest zdrowe, może nie wystarczać w trwałej zmianie postaw i zachowań.

Podczas dyskusji o zdrowiu nie można zapomnieć o badaniach profilaktycznych oraz szczepieniach. W rozmowach o szczepionkach pomocna może być strona internetowa o nazwie szczepienia.info, prowadzona przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny [28]. W przejrzysty sposób przedstawione są na niej informacje na temat kalendarza szczepień, odczynów poszczepiennych czy obecnych zaleceń związanych ze szczepieniami. Zdrowe odżywianie się i zdrowy styl życia, w dłuższej perspektywie czasowej, także prowadzą do ograniczania niezbędnych wydatków naszych bliskich na opiekę zdrowotną, w tym na leki i suplementy diety. 

Podsumowanie i wnioski:

Koszty zakupu leków lub suplementów diety nieraz stanowią istotną część budżetów gospodarstw domowych. Student IZP może w pewnym zakresie wesprzeć swoich bliskich w racjonalizacji tego rodzaju wydatków i wskazać, gdzie można szukać przydatnych informacji.

W rozmowach z bliskimi na temat wydatków na zdrowie, warto zwrócić uwagę na istnienie leków generycznych, nieraz znacznie tańszych od oryginalnych, a także na istniejące możliwości wyszukania miejsca tańszego zakupu danego produktu. Nie możemy zapominać o podkreśleniu roli prawidłowego stylu życia, z czym wiąże się również prawidłowa suplementacja diety. Ważnym jest, by wszelkie wskazówki opierać na faktach i informacjach potwierdzonych naukowo oraz traktować je pomocniczo, ponieważ fachową, specjalistyczną poradę należy pozostawić lekarzowi, farmaceucie lub dietetykowi.

Kontakt do autorów: Natalia Maniszewska (studentka 3. roku kierunku studiów Organizacja i Ekonmika Ochrony Zdrowia), Agnieszka Ostachowska-Gąsior i Tomasz Bochenek

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 5 maja 2021

Źródła:

1. Główny Urząd Statystyczny, 2017, Sytuacja gospodarstw domowych w 2016 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, dostęp online: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/sytuacja-gospodarstw-domowych-w-2016-r-w-swietle-wynikow-badania-budzetow-gospodarstw-domowych,3,16.html [data dostępu: 2.03.2021].
2. Główny Urząd Statystyczny, Sytuacja gospodarstw domowych w 2017 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, dostęp online: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/sytuacja-gospodarstw-domowych-w-2017-r-w-swietle-wynikow-badania-budzetow-gospodarstw-domowych,3,17.html [data dostępu: 2.03.2021].
3. Główny Urząd Statystyczny, Sytuacja gospodarstw domowych w 2018 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, dostęp online: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/sytuacja-gospodarstw-domowych-w-2018-r-w-swietle-wynikow-badania-budzetow-gospodarstw-domowych,3,18.html [data dostępu: 2.03.2021].
4. Główny Urząd Statystyczny, Sytuacja gospodarstw domowych w 2019 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, dostęp online: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/sytuacja-gospodarstw-domowych-w-2019-r-w-swietle-badania-budzetow-gospodarstw-domowych,3,19.html [data dostępu: 2.03.2021].
5. Centrum Badawczo-Rozwojowe BioStat, Portfel Medyczny Polaków 2020, dostęp online: https://www.biostat.com.pl/portfel-medyczny-polakow.php, [data dostępu: 2.03.2021].
6. Główny Urząd Statystyczny, Prognoza Gospodarstw Domowych na lata 2016-2050 2016, dostęp online: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/prognoza-gospodarstw-domowych-na-lata-2016-2050,9,4.html [data dostępu: 2.03.2021].
7. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania – raport za 2020 rok, dostęp online: https://www.pzh.gov.pl/download/21980 [data dostępu: 8.03.2021].
8. Woroń J., Leki oryginalne i generyczne w farmakoterapii, czyli dlaczego potrzebna jest indywidualizacja farmakoterapii., Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010, tom 1, nr 4, 241-247, dostęp online: https://studylibpl.com/doc/556628/leki-oryginalne-i-generyczne-w-farmakoterapii–czyli-dlac… [data dostępu: 8.03.2021].
9. European Medicines Agency, Pytania i odpowiedzi na temat leków generycznych, dostęp online: https://www.ema.europa.eu/en/documents/medicine-qa/questions-answers-generic-medicines_pl.pdf, [data dostępu: 6.03.2021].
10. Lewek P., Kardas P. Leki generyczne: korzyści i ryzyko wynikające z zamiany. The Journal of Family Practice 2010;59(11):634-640, dostęp online: https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/010/814/original/Strony_od_MpD_2011_12-9.pdf?1468584916 [data dostępu: 6.03.2021].
11. European Generic and Biosimilar Medicines Association, Leki generyczne gwarantują pacjentom dostęp do skutecznych, bezpiecznych i nowoczesnych terapii, dostęp online: http://212.85.101.126/joo25/images/publikacje/broszura_leki_generyczne.pdf [data dostępu: 6.03.2021].
12. Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych, Dz. U. 2011 Nr 122 poz. 696, dostęp
13. online: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20111220696/U/D20110696Lj.pdf [data dostępu: 3.03.2021].
14. Centrum Badawczo-Rozwojowe BioStat, Substytucja leków wydawanych na receptę, dostęp online: https://www.biostat.com.pl/substystucja-lekow-wydawanych-na-recepte.php [data dostępu: 6.03.2021].
15. Portal Rynek Aptek, Ten sam lek, a cena różni się nawet o 30 procent, dostęp online: https://www.rynekaptek.pl/polityka-lekowa/ten-sam-lek-a-cena-rozni-sie-nawet-o-30-procent,722.html [data dostępu: 6.03.2021].
16. Obwieszczenia ministra zdrowia – lista leków refundowanych, Ministerstwo Zdrowia, Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 18 lutego 2021 r. w sprawie wykazu refundowanych leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych na 1 marzec 2021 r., dostęp online: https://www.gov.pl/web/zdrowie/obwieszczenie-ministra-zdrowia-z-dnia-18-lutego-2021-r-w-sprawie-wykazu-refundowanych-lekow-srodkow-spozywczych-specjalnego-przeznaczenia-zywieniowego-oraz-wyrobow-medycznych-na-1-marzec-2021-r [data dostępu: 8.03.2021]
17. Portal Farmacja, Jak wytłumaczyć różnice cen leków w aptekach? Dostęp online: https://farmacja.pl/jak-wytlumaczyc-roznice-cen-lekow-w-aptekach/ [data dostępu: 6.03.2021].
18. Najwyższa Izba Kontroli, raport Suplementy diety w świetle kontroli NIK, 2017, dostęp online: https://www.nik.gov.pl/plik/id,13978,vp,16418.pdf [data dostępu: 6.03.2021].
19. Wytyczne dla lekarzy rodzinnych dotyczące suplementacji witaminy D, K. Buczkowski i inn., International University Family Medicine Club, dostęp online: https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/download/34726/25367 [data dostępu: 4.03.2021].
20. Rusińska A., Płudowski P., Walczak M. i inn,, Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – Nowelizacja 2018, Postępy Neonatologii 2018;24(1), dostęp online: http://mavipuro.pl/jourarch/PN2018001.pdf [data dostępu 6.03.2021].
21. Centrum Medyczne BetaMed, Co wybrać – suplement czy lek? Dostęp online: https://betamed.pl/poradniki/co-wybrac-suplement-czy-lek/, [data dostępu: 6.03.2021].
22. Uchwała nr 4/2019 Zespołu Do Spraw Suplementów Diety Głównego Inspektoratu Sanitarnego z dnia 22 maja 2019 r. w sprawie wyrażenie opinii dotyczącej maksymalnej dawki witaminy D w zalecanej dziennej porcji w suplementach diety, dostęp online: https://gis.gov.pl/wp-content/uploads/2019/06/Ucha%C5%82wa-4_2019-witamina-D-1.pdf [data dostępu: 4.03.2021].
23. Suplementy Diety – czy potrzebujesz?, Instytut Żywości i Żywienia, dostęp online: https://ncez.pl/upload/broszura_suplementy.pdf [data dostępu: 4.03.2021].
24. Portal Gdzie Po Lek, dostęp online: https://www.gdziepolek.pl/ [data dostępu: 6.03.2021].
25. Portal Kto Ma Lek, dostęp online: https://ktomalek.pl/ [data dostępu: 6.03.2021].
26. Strona Internetowa Światowej Organizacji Zdrowia, dostęp online:  https://www.who.int/about/who-we-are/constitution [data dostępu: 6.03.2021].
27. Portal Narodowego Funduszu Zdrowia, dostęp online: https://diety.nfz.gov.pl/ [data dostępu: 4.03.2021].
28. Narodowe Centrum Edukacji Zdrowotnej, Ruch – jak, ile i gdzie? Dostęp online: https://ncez.pl/aktywnosc-fizyczna/osoby-dorosle/ruch—jak–ile-i-gdzie– [data dostępu: 6.03.2021].
29. Portal Szczepienia.info, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/ [data dostępu: 6.03.2021].