1. Najważniejsze osiągnięcia

• Zorganizowanie badania, w tym: opracowanie szczegółowego protokołu   standardowych procedur dla planowanych pomiarów, procesowania uzyskanego materiału biologicznego, elektronicznego systemu kodowania i kontroli jakości danych, a także nawiązania kontaktu z badanymi osobami.
• Uzyskanie pozytywnej opinii Komisji Bioetycznej Uniwersytetu  Jagiellońskiego.
• Rekrutacja wykonawców zbiorowych, zawarcie z nimi umów cywilno-prawnych  i przeszkolenie
  w zakresie czynności badawczych.
• Nawiązanie współpracy z podwykonawcami i zawarcie odpowiednich umów i przeszkolenie zaangażowanego personelu w zakresie czynności badawczych.
• Zakup potrzebnego sprzętu i przeszkolenie wykonawców w jego obsłudze.
• Po osiągnięciu stanu gotowości rozpoczęto rekrutację i w grudniu 2019 r. podjęto badania.
• Do lutego 2020 r. osiągnięto zadawalające tempo badań i do czasu przerwania realizacji projektu
  z powodu pandemii COVID-19 (12 marca 2020 r.) wykonano 464 wizyty w domach badanych,
  a 320 osób zdążyło zgłosić się do badań fizycznych i pobrania krwi w przychodni.
• Po podjęciu decyzji w roku 2021, o wznowieniu realizacji projektu w zredukowanej formie, opracowano nową wersję kwestionariusza pocztowego oraz nowy system elektronicznego kodowania i kontroli jakości danych.
• Skriningiem pocztowym objęto 5858 osób, które zakwalifikowano do badania i które nie wzięły udziału w badaniu przed 12 marca 2020 r.
• W dwóch turach skriningu pocztowego uzyskano wypełnione ankiety od 2,076 osób.
• Uzyskane dane zakodowano i poddano kontroli jakości danych.
• W oparciu o uzyskane dane uzupełniono rejestr zgonów w badanej kohorcie.
• Opublikowano 14 prac w czasopismach naukowych o łącznym wskaźniku oddziaływania (Impact Factor) 61,312, a 1 złożono do publikacji oraz wygłoszono 22 prezentacje na konferencjach naukowych, w tym także w  czasie dwóch specjalnych sesjach Komitetu i Komisji Polskiej Akademii Nauk
• Utworzono bazę danych, która stanowi platformę do wieloośrodkowych analiz, w tym również
  w ramach współpracy międzynarodowej.

2. Uzyskane wyniki

Zgodnie z głównym pytaniem badawczym analizy uzyskanych danych miały przede wszystkim  na    celu określenie parametrów i trajektorii starzenia się oraz ich zróżnicowania względem pozycji społeczno-ekonomicznej. Cechą, która wyraźnie obniża się z wiekiem i jest istotnie powiązana z procesami starzenia się jest funkcjonowanie fizyczne. W ramach projektu określono trajektorie funkcjonowania fizycznego pomiędzy wiekiem średnim a podeszłym oraz oszacowano różnice pomiędzy tymi  trajektoriami w zależności od pozycji społeczno-ekonomicznej  w dzieciństwie i w wieku dorosłym oraz w odniesieniu do mobilności społecznej. Niska pozycja społecznoekonomiczna w dzieciństwie i w wieku dorosłym była związana z niższym poziomem funkcjonowania fizycznego. Obniżenie pozycji społecznej w okresie pomiędzy dzieciństwem, a wiekiem średnim było związane z gorszym funkcjonowaniem fizycznym, podczas gdy awans społeczny wydawał się w dużej mierze kompensować efekt niskiej pozycji społeczno-ekonomicznej w dzieciństwie. Osoby, które awansowały z niskiej pozycji w dzieciństwie do wysokiej w wieku dorosłym, miały funkcjonowanie fizyczne na podobnym poziomie jak osoby, które na obu etapach życia miały wysoką pozycję społeczno-ekonomiczną. Natomiast funkcjonowanie fizyczne u osób, które obniżyły swą pozycję społeczno-ekonomiczną było na poziomie osób z niską pozycją tak w dzieciństwie jak i w życiu dorosłym. Jednakże, tylko u osób z wysoką pozycją społeczno-ekonomiczną zarówno w dzieciństwie jak i w wieku dorosłym, stwierdzono wolniejsze obniżanie się funkcjonowania fizycznego pomiędzy wiekiem średnim a podeszłym (Praca nr 14).

Pozycja społeczno-ekonomiczna i jej zmiany były również związane z zachorowalnością i umieralnością z powodu chorób układu krążenia. Wyniki przeprowadzonych analiz sugerują, że wysoką pozycję socjoekonomiczną w wieku średnim, można uznać za czynnik ochronny przed wystąpieniem chorób sercowo-naczyniowych, jednakże nie zaobserwowano związku pomiędzy pozycją społeczno- ekonomiczną w dzieciństwie a ryzykiem zgonu z powodu chorób układu krążenia. Nie potwierdzono zatem obserwacji z innych badań, których wyniki sugerowały istotny wpływ czynników występujących we wczesnym okresie życia na ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia w późniejszych okresach życia. Zaobserwowano jednakże istotny związek pomiędzy mobilnością społeczną a umieralnością z powodu chorób sercowo-naczyniowych zarówno u mężczyzn, jak i kobiet, przy czym u mężczyzn potwierdzono ochronny wpływ awansu społecznego, a u kobiet podwyższone ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych było związane z obniżeniem pozycji społecznej (Praca nr 6).

Istotnym osiągnięciem w Projekcie było zweryfikowanie związku pomiędzy kompleksowym wskaźnikiem, który jest wynikiem oceny za pomocą nowej Skali Zdrowego Starzenia się ATHLOS, a umieralnością. Wskaźnik został opracowany przez międzynarodowe konsorcjum przy współudziale wykonawców projektu. W analizie polskich danych stwierdzono,  że  wyniki oceny  korelują z umieralnością ze wszystkich przyczyn co potwierdziło użyteczność tej skali do oceny trajektorii zdrowotnych w wieku podeszłym (Praca nr 9). Kompleksowy wskaźnik zdrowego starzenia się wykorzystano do oceny związków pomiędzy starzeniem się a odżywianiem. Stwierdzono pozytywny związek wskaźnika zdrowego starzenia się z spożyciem białka i tłuszczów, a w szczególności kwasów tłuszczowych  jedno- i wielonienasyconych, natomiast odwrotny z ilością spożywanych węglowodanów (Praca nr 8). Ponadto, stwierdzono, że wzrost spożycia polifenoli był związany z lepszym wynikiem zdrowego starzenia się, a w poszczególnych klasach polifenoli, istotną zależność zaobserwowano dla kwasów fenolowych, których głównym źródłem była kawa (dane w przygotowaniu do publikacji). Wyniki te wskazują na istotną rolę sposobu odżywiania się, a zwłaszcza diety bogatej w produkty pochodzenia roślinnego – głównego źródła polifenoli, w zdrowym starzeniu się w polskiej populacji.

W  przeprowadzonych analizach wykazano, że mała pierwszo-sekundowa natężona objętość wydechowa (FEV1) jest niezależnym czynnikiem ryzyka zgonu ze wszystkich przyczyn, przy czym ryzyko wzrasta wraz ze stopniem upośledzenia funkcji oddechowej (Praca nr 7). Wskaźnik FEV1/wzrost³ okazał się być silnym i lepszym w porównaniu z innymi wskaźnikami spirometrycznymi, predyktorem umieralności ogólnej (ze wszystkich przyczyn łącznie). Zależność występowała w całym zakresie wartości tego wskaźnika, także u osób z zachowaną czynnością płuc (Praca nr 5). Wykazano również, że dodanie wskaźników spirometrycznych do systemu oceny ryzyka sercowo-naczyniowego może poprawić możliwość przewidywania poważnych zdarzeń sercowo-naczyniowych, szczególnie w grupie osób z niskim ryzykiem sercowo-naczyniowym (Praca nr 10). W odniesieniu do roli czynników psychospołecznych  w procesie starzenia się, ważnym osiągnięciem projektu było wykazanie, że niska pozycja społeczna w młodym i późnym wieku dorosłym miały wyższe prawdopodobieństwo upośledzenia funkcji oddechowej i potwierdzenie tej zależności w analizie międzynarodowej. Wyniki tych analiz wskazują, że zmniejszenie nierówności społecznoekonomicznych w młodym i późnym wieku dorosłym może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka upośledzenia czynności płuc w późnym wieku dorosłym (Praca nr 13)

Niekorzystny wpływ niskiej pozycji społecznej na stan zdrowia jest często wyjaśniany niekorzystnymi różnicami w stosowaniu się do zaleceń, stosowaniem tańszych sposobów leczenia w chorobach przewlekłych i co za tym idzie niższą skutecznością leczenia. Zebrane dane umożliwiły odniesienie się do tej hipotezy na przykładzie leczenia cukrzycy. W badanej populacji nie stwierdzono związków pomiędzy czynnikami społeczno-ekonomicznymi a skutecznością leczenia cukrzycy. Stwierdzono przy tym wyraźny związek pomiędzy występowaniem depresji a rozpoznaniem cukrzycy, jednakże występowanie depresji nie było związane ze skutecznością leczenia (Praca nr 12).

Sieci społeczne są powiązane z lepsza funkcją poznawczą u osób starszych, ale rola konkretnych cech sieci społecznościowych pozostaje niejasna, szczególnie w populacji  Europy Środkowo-Wschodniej. W ramach projektu poddano ocenie powiązania między trzema cechami sieci społecznych (wielkość sieci: liczba znajomych i krewnych, częstość kontaktów z przyjaciółmi i krewnymi oraz uczestnictwo w aktywnościach społecznych), a funkcją poznawczą. Stwierdzono, w analizie przekrojowej, że wielkość sieci społecznej i uczestnictwo w życiu społecznym były pozytywnie związane z funkcją poznawczą, natomiast w analizie prospektywnej potwierdzono korzystny efekt uczestnictwa w życiu społecznym. (Praca nr 3).

Równolegle prowadzono analizy luźniej związanej z głównymi celami projektu, ale które są interesujące z poznawczego oraz aplikacyjnego punktu widzenia i których wykonanie było możliwe z wykorzystaniem wytworzonej bazy danych.

Wykazano zmniejszenie się narażenia na palenie tytoniu i na poprawę profilu stężenia lipidów osocza w badanej kohorcie w okresie pomiędzy wiekiem średnim, a wiekiem podeszłym. Nastąpił jednak wzrost wskaźnika masy ciała (BMI) i stężenia glukozy we krwi. Wskazuje to na złożoną interakcję czynników wpływających na ryzyko sercowo-naczyniowe w starszych populacjach oraz na potrzebę ciągłego monitorowania czynników ryzyka i na konieczność podjęcia skutecznych interwencji zdrowotnych w tym zakresie (Praca nr 15).

Oceniono także częstość występowania, świadomość, podejmowanie leczenia oraz jego skuteczność w nadciśnieniu tętniczym, cukrzycy i hipercholesterolemii, a także porównano wyniki w Czechach, Rosji, Polsce i na Litwie. We wszystkich tych krajach  częstość występowania badanych czynników ryzyka była wysoka natomiast stwierdzono słabą kontrolę nadciśnienia tętniczego, cukrzycy i hipercholesterolemii. W Polsce wyniki oceny świadomości i skuteczności leczenia były nieco lepsze niż w pozostałych krajach. Aczkolwiek wzorce świadomości, leczenia i kontroli nadciśnienia tętniczego, cukrzycy i hipercholesterolemii różniły się w zależności od kraju, we wszystkich czterech krajach należy podjąć wysiłki w celu zmniejszenia narażenia na czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, poprzez szersze wdrożenie międzynarodowych wytycznych do codziennej praktyki. (Praca nr 4).

W innym opracowaniu stwierdzono, że w Polsce zaburzenia związane z używaniem alkoholu zwiększają ryzyko śmiertelnych i niezakończonych zgonem chorób układu krążenia, a ściślej stwierdzono związek między wynikiem badania skalą CAGE a ryzykiem wystąpienia zdarzeń sercowo-naczyniowych, który był niezależny od innych czynników ryzyka chorób i który cechował efekt dawki. Wyniki te wskazują, że kwestionariusz CAGE można uznać za dodatkowe narzędzie do identyfikacji osób z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym. (Praca nr 1).

Za ważne można uznać opracowanie nowych modeli oceny ryzyka sercowo-naczyniowego i ich walidację w odniesieniu do powszechnie używanego systemu SCORE w analizie międzynarodowej.  Główna korzyścią tego opracowania był wniosek, że dodanie siedmiu cech możliwych do określenia przy pomocy szybkich, nieinwazyjnych i tanich pomiarów, dodatkowo poprawia dokładność predykcji ryzyka (Praca nr 2).

Przeprowadzenie ostatniej części badania w okresie pandemii COVID-19 umożliwiło przybliżoną ocenę zachorowalności i ciężkości przebiegu chorób w populacji ogólnej, a także odniesienie się do problemu zmian masy ciała w okresie pandemii.   Większość osób, które zmieniły masę ciała, przybrało na wadze w związku z niekorzystną zmianą stylu życia, ale przebycie COVID-19, a zwłaszcza hospitalizacja z tego powodu, było silnym determinantem utraty masy ciała (Praca nr 11).

3. Realizowane cele (które cele założone we wniosku o finansowanie projektu udało się zrealizować, a które nie i dlaczego; czy i jakie dodatkowe cele osiągnięto)

Realizacja projektu została przerwana w dniu 12 marca 2020 roku z powodu pandemii COVID-19. Po roku, wobec trwającej pandemii i braku perspektyw na jej ustąpienie w przewidywalnym czasie, zdecydowano się podjąć badanie w oparciu o zredukowany protokół. Zrezygnowano ze wszystkich metod pomiaru wymagających bezpośredniego kontaktu z badanymi osobami i wprowadzono metodę skriningu pocztowego w oparciu o nowo skonstruowany kwestionariusz oraz nowy system kodowania i kontroli jakości danych. W sposób oczywisty ograniczyło to w znaczny sposób zakres uzyskanych danych, również tych, które były przewidziane do uzyskania z wywiadu. Poza utratą możliwości wykonania pomiarów fizycznych i badań biochemicznych z uzyskanego materiału, istotną stratą była niemożliwość wiarygodnego określenia funkcji poznawczej u badanych osób i wszystkich badanych cech, które są niemożliwe do samookreślenia prosta metodą.  Jednakże, w znacznym stopniu zachowana została zdolność do odniesienia się do głównego pytania badawczego:  w jakim stopniu pozycja społecznoekonomiczna, wpływa na trajektorie starzenia się. W istotnym stopniu osiągnięte zostały następujące cele:

• określono zależność pomiędzy pozycją społecznoekonomiczną a chorobami sercowo-naczyniowymi,
• określono trajektorie funkcjonowania fizycznego z wiekiem,
• określono różnice w zapadalności i umieralności z powodu chorób układu krążenia  oraz trajektorie starzenia się (w odniesieniu do funkcjonowania fizycznego) według pozycji społeczno-ekonomicznej,
• określono zależność pomiędzy pozycją społeczną w dzieciństwie I w wieku dorosłym oraz mobilnością społeczną a wskaźnikami starzenia się (umieralność ogólna, obniżenie funkcji oddechowych określonych parametrami spirometrycznymi),
• zweryfikowano kompleksowy wskaźnik zdrowego starzenia się w odniesieniu do umieralności oraz stwierdzono związek tego wskaźnika z odżywianiem się,
• Określono zmiany w narażeniu na klasyczne czynniki ryzyka w badanej kohorcie oraz wskazano na zwiększenie możliwość predykcji zdarzeń sercowo-naczyniowych po rozbudowaniu systemu oceny ryzyka o wskaźniki spirometryczne oraz o czynniki psychospołeczne (siedem cech określonych nieinwazyjnymi i tanimi metodami).
•  

Z istotnych założonych celów nie udało się:

• określić trajektorii starzenia się w odniesieniu do innych cech poza funkcjonowaniem fizycznym, w tym przede wszystkim funkcji poznawczych,
• określić zmian w okresie pomiędzy badaniem wyjściowym a badaniem po 18 latach we wszystkich cechach, które wymagały bezpośredniego kontaktu
  z badaną osobą, w tym także pomiarów fizycznych I biochemicznych; tym samym zaplanowanego określenia związków tych zmian z trajektoriami starzenia się.
•  

Jako poboczne lub dodatkowe, udało się osiągnąć następujące cele:

• oceniono zmiany narażenia na klasyczne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowe w badanej kohorcie,
• oceniono związek pomiędzy występowaniem uzależnienia alkoholowego a zachorowalnością i umieralnością z powodu chorób sercowo-naczyniowych
• oceniono wpływ pandemii COVID-19 na masę ciała osób w starszym wieku i uwarunkowania tych zmian
•  

4. Wpływ na dyscyplinę (aktualny i oczekiwany wpływ projektu na rozwój dyscypliny naukowej oraz rozwój innych dyscyplin)

Uzyskane wyniki są w większości zgodne w wcześniejszymi obserwacjami przeprowadzonymi w innych krajach i potwierdzają rolę występujących nierówności społecznych w kształtowaniu stanu zdrowia populacji polskiej.  Zmniejszenie nierówności społeczno-ekonomicznych w młodym i późnym wieku dorosłym może przyczynić się do zmniejszenia nierówności w stanie zdrowia i dynamice starzenia się. Jest prawdopodobne, że wzmocnienie potencjału społeczno-ekonomicznego korzystnie wpłynie na skuteczność prewencji chorób sercowo-naczyniowych.

Wyniki projektu potwierdzają opinię, że problem związku pomiędzy nierównościami społeczno-ekonomicznymi a stanem zdrowia nie może być traktowany jako przyczynek do problemu stanu zdrowia populacji ale jednym z kluczowych determinantów tego stanu. Ma to implikacje w zakresie:

• potrzeby dalszego postępu i promocji wiedzy w zakresie społecznoekonomicznych determinantów zdrowia,
• intensyfikacji badań nad czynnikami psychospołeczno-ekonomicznymi oraz innymi, które pozostają z nimi w zależności jak na przykład styl życia i odżywiania się,
• opracowania i konsekwentnego wdrażania strategii, które mają na celu zmniejszanie nierówności społecznych,
• ujęcia problematyki relacji pomiędzy nierównościami społeczno-ekonomicznymi a stanem zdrowia populacji we wszystkich programach polityczno-społecznych.
•  

5.  Spis publikacji

1. Magdalena Kozela, Agnieszka Doryńska, Martin Bobak, Andrzej Pająk. Alcohol use disorder increases the risk of nonfatal and fatal  cardiovascular disease : an 11-year follow-up of a Polish population-based cohort. The HAPIEE study. Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej.2020, 130, 960-966. Doi. 10.20452/pamw.15616 https://www.mp.pl/paim/issue/article/15616/

2.  Taavi Tillmann, Kristi La , Oliver Dukes , Giovanni Veronesi , Hynek Pikhart , Anne Peasey, Ruzena  Kubinova, Magdalena Kozela, Andrzej Pająk, […], Martin Bobak. Development and validation of two SCOREbased cardiovascular risk prediction models for Eastern Europe: a multicohort study. European Heart Journal, 2020, 41, 3325-3333. Doi. 10.1093/eurheartj/ehaa571 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7544536/

3. Nie Y, Richards M, Kubinova R, Titarenko A, Malyutina S, Kozela M, Pająk A, Bobak M, Ruiz M. Social networks and cognitive function in older adults: findings from the HAPIEE study. BMC Geriatrics, 2021,21, 570-583. Doi. 10.1186/s12877-021-02531-0 https://bmcgeriatr.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12877-021-02531-0

4. Lu Wentian, Pikhart Hynek, Tamosiunas Abdonas, Kubinova Ruzena, Capkova Nadezda, Malyutina Sofia, Pająk Andrzej, Bobak Martin. Prevalence, awareness, treatment and control of hypertension, diabetes and hypercholesterolemia, and associated risk factors in the Czech Republic, Russia,  Poland and Lithuania : a cross-sectional study. BMC Public Health. 2022, 22, id. art. 833. Doi. 10.1186/s12889-022-13260-3 https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12889-022-13260-3

5. Sarycheva Tatyana, Capkova Nadezda, Pająk Andrzej, Malyutina Sofia, Tamosiunas Abdonas, Bobak Martin, Pikhart Hynek. All-cause and  cardiovascular mortality in relation to lung function in the full range of distribution across four Eastern European cohorts. Scientific Reports, 2022, 12, art. 12959. Doi. 10.1038/s41598-022-17261-5  https://www.nature.com/articles/s41598-022-17261-5
6. Kozela Magdalena, Polak Maciej, Stepaniak Urszula, Bobak Martin, Pająk Andrzej. Changes in socioeconomic status as predictors of cardiovascular   disease incidence and mortality : a 10-year follow-up of a PolishPopulation-Based HAPIEE cohort. International Journal of Environmental Research  and Public Health, 2022, 19, id. art. 15411. Doi. 10.3390/ijerph192215411

7. Sarycheva Tatyana, Capkova Nadezda, Pająk Andrzej, Malyutina Sofia, Simonova Galina, Tamosiunas Abdonas, Bobák Martin, Pikhart Hynek. Impaired lung function and mortality in Eastern Europe: results from multi-centre cohort study. Respiratory Research, 2022, 23, id. art. 140. Doi.  10.1186/s12931-022-02057-y https://respiratoryresearch.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12931-022-02057-y

8. Stepaniak Urszula, Polak Maciej, Stefler Denes, Kozela Magdalena, Bobak Martin, Sanchez-Niubo Albert, Ayuso-Mateos José Luis, Haro Josep  Maria, Pająk Andrzej. Relationship between dietary macronutrients intake and the ATHLOS Healthy Ageing Scale : results from the Polish arm of the HAPIEE study. Nutrients, 2022, 14, id. art. 2454. Doi. 10.3390/nu14122454

9. Kozela Magdalena, Pająk Andrzej, Szafraniec Krystyna, Mateos JL Ayuso, Bobak Martin, Lu Wentian, Pikhart Hynek, Polak Maciej, Sanchez-Niubo Albert, Stepaniak Urszula, Haro Josep M., ATHLOS Healthy Ageing Scale score as the predictor of allcause mortality in Poland and the Czech Republic. Frontiers of Public Health, 2023,11, 1114497. Doi. 10.3389/fpubh.2023.1114497. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpubh.2023.1114497/full

10. Sarycheva Tatyana, Čapková Naděžda, Pająk Andrzej, Tamošiunas Abdonas, Bobák Martin, Pikhart Hynek. Can spirometry improve the performance of cardiovascular risk model in high-risk Eastern European countries? Frontiers in Cardiovascular Medicine, 2023, 10, 1228807. Doi. 10.3389/fcvm.2023.1228807 https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fcvm.2023.1228807/full

11. Stepaniak Urszula, Koziara Karolina, Kozela Magdalena, Polak Maciej, Pajak Andrzej. Determinants of body weight changes during COVID-19  pandemic in older urban residents. Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej, 2023, XX, 16493. Doi. 10.20452/pamw.16493 https://www.mp.pl/paim/issue/article/16493/

12.  Kozela Magdalena, Matras Agnieszka, Koziara Karolina, Małecki Maciej T., Pająk Andrzej. Prior diagnosis of diabetes but not its control is associated  with higher depression score among older individuals. Diabetes, Metabolic Syndrome and Obesity. 2023, 16, 2051-2059. Doi. 10.2147/DMSO.S403521 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37441414/

13. Quispe-Haro Consuelo, Pająk Andrzej, Tamosiunas Abdonas, Capkova Nadezda, Bobak Martin, Pikhart Hyne. Socioeconomic position over the life course and impaired lung function of older adults in Central and Eastern Europe: the HAPIEE study. Journal of Epidemiology and Community Health. 2023, 77, 49-55. Doi. 10.1136/jech-2022-219348 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36323503/

14. Pająk Andrzej, Polak Maciej, Kozela Magdalena, Doryńska Agnieszka, Bobak Martin. Trajectories in physical functioning at older age in relation to childhood and adulthood SES and social mobility: a population-based cohort study Frontiers in Public Health, 2023, 11. 1228920. Doi.  10.3389/fpubh.2023.1228920 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37744505/

15. Magdalena Kozela , Maciej Polak , Urszula Stepaniak , Karolina Koziara , Barbara Gradowicz , Andrzej Pająk. Changes in the exposure to cardiovascular disease risk factors in 18 years follow-up of the cohort of middle age urban residents. The Polish arm of the HAPIEE study. Cardiology Journal, praca złożona do publikacji.