Przedstawiamy historię początków Instytutu Zdrowia Publicznego WNZ UJ CM – oryginalnie pod nazwą Szkoły Zdrowia Publicznego Akademii Medycznej w Krakowie [1]. To unikatowy zapis kształtowania się tej instytucji badawczej i edukacyjnej – rozwijającej się razem z ewolucją zdrowia publicznego w III Rzeczpospolitej. Zapraszamy do lektury części drugiej obejmującej lata 1992-1997 (część pierwsza dostępna jest tu).

---

Autor: Andrzej Ryś, Dyrektor Szkoły Zdrowia Publicznego CM UJ w latach 1992-1996

 

 

 

 

 

1.    Pracowity rok 1992 – rozwijamy skrzydła

7 stycznia na otwarcie Szkoły przybyła liczna grupa gości z Akademii Medycznej i UJ oraz z innych uczelni, przedstawiciele MZiOS (Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej) oraz wszyscy konsulowie pracujący w Krakowie, a także media. Po uroczystym otwarciu odbyło się trzygodzinne seminarium dotyczące problemu kształcenia menedżerów dla instytucji opieki zdrowotnej. Do końca stycznia dzięki ciężkiej pracy polsko-francusko-holenderskiej ekipy udało się zakończyć pracę nad projektem TEMPUS I. Poznaliśmy nowych wspaniałych ludzi, z którymi połączyły się nasze losy: France Evin z ENSP i Marka Assenberga z Hogeschool van Amsterdam, a także dwoje ludzi oddanych budowie inspekcji farmaceutycznej w Polsce: Marię Głowniak i Wojciecha Kuźmierkiewicza, przyszłego wiceministra.

W styczniu rozpoczęła pracę grupa „polonusów”: Paweł Krzeczunowicz (USA), który prawie przez rok wspomagał pracę dyrektorów i sekretariatu, przed objęciem stanowiska w Ministerstwie Przekształceń Własnościowych, a także Marysia Mendruń (Nowa Zelandia) pracująca w bibliotece oraz Małgosia Dybka (Australia) współpracująca z zespołem promocji zdrowia przy przygotowywaniu seminarium dla dziennikarzy zajmujących się tematyką zdrowotną.

W lutym odbyło się seminarium z udziałem przedstawicieli WHO i Philipa Formana ze Szkoły Zdrowia Publicznego, Uniwersytetu w Illinois Chicago (UIC), na którym podjęliśmy decyzję o zakresie kompetencji absolwentów naszej Szkoły. W lutym i czerwcu odbyły się z kolei finansowane przez Fundację Francja-Polska spotkania z nowo powołanymi inspektorami farmaceutycznymi. Celem było określenie potrzeb edukacyjnych przyszłych studentów. W marcu nowym kwestorem Szkoły została Irena Kulis, wybitna biegła księgowa, która opracowała nowoczesny system zarządzania finansami Szkoły.  Kilka tygodni później pracę w księgowości podjęły także Alicja Solich oraz Grażyna Raczkowska.

W kwietniu rozpoczęły się przygotowania do projektów polsko-francuskich w ZOZ Sucha Beskidzka. Przez następne lata Sucha Beskidzka stała się poligonem doświadczalnym dla naszej Szkoły. ZOZ kierowany przez prężną i otwartą na zmiany ekipę, potrafił podjąć unikalne w skali kraju programy w zarządzaniu jednostką opieki zdrowotnej. Doświadczenia tym bardziej ciekawe, że realizowane w typowym „powiatowym” szpitalu, jakich setki jest w Polsce.

 W maju zorganizowaliśmy wspólnie ze Szkołą Zdrowia Publicznego UIC pierwsze w Polsce seminarium poświęcone zarządzaniu jakością w opiece zdrowotnej, odkrywając nowy obszar zainteresowań badawczych i dydaktycznych. W kwietniu, w jednym ze spotkań nauczycieli akademickich wzięli udział psycholodzy z UJ: Krzysztof Brocławik, Beata Janczur i Anna Rychlicka. Po kilku miesiącach związali się ze Szkołą na stałe, tworząc innowacyjne programy edukacyjne. Wiosną opracowujemy do naszego folderu logo Szkoły. Wpadam na pomysł wprowadzenia motywu uniwersyteckiego, który może symbolizować proces powrotu AM do UJ. Za najciekawszy uznaliśmy, wykorzystanie motywów z portalu i uchylonych drzwi (od strony ulicy św. Anny, gdzie znajduje się Collegium Nowodworskiego) do Collegium Maius.

Wiosną i latem pracowałem wspólnie z młodym Amerykaninem Rodgerem Vorhies (obecnie w Polish-American Enterprership Found) absolwentem Kellog Bussiness School oraz jednym ze studentów Leszkiem Półtorakiem (obecnie w Banku Przemysłowo-Handlowym) nad systemem pożyczkowym dla studentów studiów dziennych, który eksperymentalnie był wdrażany w następnych latach. Było to pierwsze w Polsce teoretyczne i jednocześnie praktyczne podejście do systemu pożyczek dla studentów. Oparliśmy naszą koncepcję na innowacyjnych doświadczeniach z innych krajów, tak zwanych „education tax”, czyli systemie płacenia za kredyt na studia procentem osobistych dochodów od zarobków uzyskiwanych po studiach. Przećwiczyliśmy kilka modeli w kolejnych trzech latach. Głównym wrogiem naszej koncepcji w tamtych czasach była wysoka inflacja, słaby system bankowy i niechęć ponoszenia kosztów studiów przez studentów. Większość tych czynników, w tym konstytucyjne prawo do bezpłatnej edukacji na poziomie szkół wyższych, uległa w ostatnich latach pozytywnej zmianie i obecnie można by było wprowadzić taki system.

W czerwcu przyjęliśmy następny rocznik studentów i zdecydowaliśmy o zmianach programowych, zakresie studiów, organizacji semestrów, a przede wszystkim wprowadzenia metody „case study”. Pojawia się też wtedy kolejna „dobra dusza” naszego rozwoju, Mary Cummings z amerykańskiej agencji rządowej – Agency for Health Care Policy and Research (AHCPR). Dzięki naszej wspólnej pracy udaje się w kolejnych dwóch latach uzyskać granty z polsko-amerykańskiego funduszu im. M. Słodowskiej – Curie na organizację seminariów dotyczących badań nad jakością opieki zdrowotnej. Tak zapoczątkowaliśmy nową ścieżkę rozwojową; jakość opieki zdrowotnej i akredytację szpitali.

W lipcu rusza druga kampania „Blaszki to nie igraszki”. Są dobre plakaty przygotowane przez profesora Władysława Plutę z ASP, są slogany radiowe, spoty telewizyjne, apele z ambony oraz piętnastominutowy film fabularny, w którym wystąpił Jacek Molicki i jego brat aktor – Janek. Latem pracowaliśmy z Richardem Steel, Pawłem Bulandą oraz amerykańską studentką z Michigan University, Jennifer Lis nad przygotowaniem i wdrożeniem metody case-study w roku akademickim 1992/93. W sierpniu podejmujemy wspólnie z zaproszonymi praktykami decyzję o wyborze 16 case-study do uczenia w następnym roku akademickim. Z dniem 1 sierpnia 1992 zostaję dyrektorem Szkoły, a Tadeusz Skarbek zostaje zastępcą dyrektora ds. badań naukowych.

Po objęciu stanowiska dyrektora wprowadzam przygotowane zmiany w systemie studiów. We wrześniu przychodzą nowi nauczyciele akademiccy: wymienieni wcześniej psycholodzy, finansiści – prof. Stanisław Owsiak, dr Krzysztof Surówka, rozpoczynamy współpracę z pracownią epidemiologii i badań populacyjnych kierowaną przez dr Andrzeja Pająka, kierownikiem Centrum Komputerowego zostaje Piotr Celmer, pracę w Centrum Informacji Naukowej podejmuje Elżbieta Ryś, Barbara Bik i Marta Malinowska-Cieślik pracują w Zespole Promocji Zdrowia, kurs języka angielskiego prowadzony jest przez Katarzynę Czabanowską, „odkrytą” przez studentów pierwszego rocznika. Rozpoczynamy też przygotowania do otwarcia programu dla pracującej kadry kierowniczej.

We wrześniu rozpoczyna studia w nowym systemie kolejny rocznik studentów. Starościną roku zostaje Bożena Dzierżyc-Dutkiewicz (późniejsza dyrektor oddziału Comercial Union). Dobra wiadomość z Brukseli – wygraliśmy trzyletni kontrakt TEMPUS. Program obejmuje promocję zdrowia – zarządzaną przez Martę Malinowską-Cieślik i Marka Assenberga i inspekcję farmaceutyczną – Ewa Zygadło i Francoise Evin. Całość koordynuję wspólnie z Chantal Ravaudet z ENSP.

Janusz Pokorski i Jacek Molicki rozpoczynają wydawanie gazetki dla polityków podejmującej problematykę zdrowia publicznego – „Na zdrowie”. W prostej komiksowej formie pokazana jest droga polityka prowadzonego przez lekarza po tajemnym świecie problematyki zdrowia publicznego. Politycy dostają gazetkę, ale naprawdę chętnie czytają ją działacze lokalni oraz nauczyciele i dzieciaki. Najlepsze pomysły powstają nad ranem…światła w oknach na Grzegórzeckiej 20 zajętych przez Szkołę gasły w tamtych latach bardzo późno!  

Na XIV zjeździe ASPHER w Atenach podejmowane są próby przełamania kryzysu, zostają wybrani nowi członkowie zarządu (w tym ja) na trzyletnią kadencję oraz nowy sekretarz generalny (Evelyne de Leeuw) i prezydent elekt (prof. Ulrich Laaser). Prezydentem zostaje prof. Jeffrey Levett ze szkoły w Atenach. Jednocześnie zostaje podjęta decyzja o stałym biurze w Paryżu i miejscach dwóch kolejnych zjazdów: Bielefeld (1993) i Kraków (1994). Jest to pierwsze nasze „małe zwycięstwo” na forum ASPHER, krakowska szkoła została zauważona i zaryzykowano powierzenie nam organizacji corocznego zjazdu. Dla mnie rozpoczyna się ciekawy okres pracy w zarządzie międzynarodowego stowarzyszenia, praca z kolegami z całej Europy, trzy lata, podczas których udaje się nam wspólnymi siłami i pomysłami wyprowadzić tę prawie trzydziestoletnią organizację „na prostą”.

W październiku odbywa się pierwsze seminarium AHCPR (Agency for Health Care and Policy), finansowane przez fundusz M. Skłodowskiej-Curie. W grupie amerykańskiej są najwybitniejsi naukowcy zajmujący się jakością opieki zdrowotnej. Poznaję też bliżej Ryszarda Chrzanowskiego (Richard Cranovsky) (dotychczas znaliśmy się tylko z rozmów telefonicznych i listów), neuroradiologa z krakowskiej AM i Uniwersytetu w Lozannie, w ostatnich latach zajmującego się oceną technologii medycznych w Szwajcarskim Instytucie Zdrowia Publicznego. Ryszard proponuje nawiązanie kontaktu z amerykańską organizacją non-profit, zajmującą się technologiami medycznymi – ECRI. W kilka miesięcy później poznaję wielkiego wizjonera, twórcę ECRI- dr Joe Nobla. To kolejne dwa „dobre duchy” kierujące nas w kierunku badań nad technologiami medycznymi i ich rolą w praktyce klinicznej, zarządzaniu i polityce zdrowotnej. Rodzi się kolejna ścieżka rozwojowa: ocena technologii medycznej (HTA).

W listopadzie rozpoczyna studia pierwszy rocznik studentów nowego programu; dla inspektorów farmaceutycznych. Najlepszy przykład programu, w którym udało się połączyć wysiłek naszej organizacji, doświadczenie i entuzjazm francuskich ekspertów, wsparcie finansowe polskie i zagraniczne, a przede wszystkim autentyczne zaangażowanie ze strony polskiego MZiOS i kształconych studentów, urzędników państwowych. Rick Steel prowadzi wspólnie z Duńczykami z Viborg analizę systemu informacji szpitalnej w kilku szpitalach województwa krakowskiego; jest to też pierwsza okazja do spotkania i wspólnej pracy z dyrektorem Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, późniejszym wojewodą Jerzym Millerem. Jesienią rozpoczął roczny pobyt w Szkole William Koprowsky, stypendysta Fundacji Fullbrighta, specjalista w zakresie zarządzania opieką zdrowotną.

W grudniu odbyło się polsko-francuskie seminarium rozpoczynające trzyletni projekt tworzenia pierwszego w Polsce planu strategicznego dla szpitala realizowany przez Szkołę – ZOZ w Suchej Beskidzkiej i Szpital Regionalny w Metz-Thionville. Projekt uzyskał wsparcie finansowe Fundacji Francja-Polska. Dyrektor Marek Haber i Kinga Mazowiecka (absolwentka rocznego programu ENSP dla pielęgniarek naczelnych) stają się bliskimi współpracownikami Szkoły. Przez wszystkie lata projekt miał także poparcie po stronie francuskiej, między innymi dyrektora R. Oligier i jak zwykle niezawodnej Fundacji Francja-Polska.

 

2.    ROK 1993 – powrót AM do UJ

Z początkiem roku zintensyfikowaliśmy prace nad programem dla pracującej kadry kierowniczej. Praca była koordynowana przez Jacka Klicha i Williama Koprowskiego. Pierwszy rocznik studentów zaocznych rozpoczął studia w marcu. Starostą został dyrektor ZOZ Dzierżoniów Marian Kowal, poseł na Sejm poprzedniej kadencji; opiekunem grupy zostaje Anna Chmaj. W styczniu rozpoczęliśmy pierwszy kurs w zakresie zdrowia publicznego dla IV roku studentów medycyny; program koordynuje Stefan Poździoch. Kolejne wyzwanie, kiedy od zera musieliśmy opracować program nauczania, w którym staraliśmy się przybliżyć nowy (w ciągłej budowie i ścieraniu się różnych koncepcji!) polski system opieki zdrowotnej studentom medycyny. W lutym Katarzyna Kissimova-Skarbek przedstawiła wyniki opracowania dotyczącego zasad finansowania lekarza rodzinnego, przygotowanego przez jej zespół.

Zimą rozpoczął się projekt finansowany przez USAID, związany z próbą utworzenia w Łodzi i Krakowie systemów ubezpieczeniowych typu HMO. Ze strony amerykańskiej brali w nim udział Jim Janeski, Andrew Casano i Warren Paley. Wspomagała ich ze strony Szkoły Małgorzata Kołodziejczyk – studentka anglistyki, w następnych latach robiąca karierę specjalisty ds. marketingu (później w Pepsico Poland). Projekt zakończył się seminarium w Bukowinie Tatrzańskiej w maju, w dniu rozwiązywania Sejmu RP pierwszej kadencji. Zdawaliśmy sobie sprawę, że nowe wybory mogą wyłonić nowy układ polityczny, który nie będzie zainteresowany wsparciem takiego projektu, co też nastąpiło po zmianie ekipy w MZiOS.

W marcu rozpoczął pobyt w Szkole pierwszy stały kooperant francuski Arnaud Rifaux (obecnie kierownik kadr w ubezpieczalni Mutualite France w Rennes). Wcześniej współpracował z nami dr Erick Folzer, który brał udział w podobnym programie w Akademii Medycznej. Wysyłanie młodych Francuzów na odbywanie szesnastomiesięcznej służby wojskowej zagranicą jest wspierane przez francuskie ministerstwo spraw zagranicznych, a w naszym przypadku było finansowane przez Fundację Francja-Polska. Celem pobytu Arnaud było poprawienie i budowa więzi międzyinstytucjonalnych pomiędzy naszą Szkołą i ENSP oraz pomiędzy polskimi i francuskimi jednostkami opieki zdrowotnej.

W kwietniu żegnamy się z Rickiem. Był z nami ponad półtora roku, był też jednym z najbardziej barwnych i jednocześnie kontrowersyjnych „duchów” naszego rozwoju. Pracowity, skoncentrowany na realizacji celów, pewny siebie i swoich sądów a przy tym „kolorowy” indywidualista. Wyjechał do Danii, aby w dwa lata później zostać dyrektorem w wydziale zdrowia… na Grenlandii. Do prac przy kursie inspektorów farmaceutycznych włączyła się Teresa Olczyk-Andryszek z AM w Łodzi. Spotkaliśmy się przypadkowo w sekretariacie ministra Kużmierkiewicza i tak rozpoczęła się nasza kilkuletnia współpraca przy przygotowywaniu programów nauczania dla farmaceutów.

Wiosną rozpoczęliśmy także pracę nad tłumaczeniem pierwszego tomu ICD X, prace koordynował Andrzej Pająk. Prace techniczne wzięli na siebie dwaj studenci I roku Adam Kozierkiewicz i Roman Topór-Mądry. Dla nich był to początek drogi w Szkole, dla jednego jako najlepszego w Polsce specjalisty od systemów kodowych i e-zdrowia, dla drugiego początek pracy naukowej w dziedzinie epidemiologii. Moim współpracownikom udaje się namówić mnie na zatrudnienie sekretarki. Zostaje nią Magda Sadowska.

Do pracy w Holandii wyjeżdża twórca zespołu promocji zdrowia – Jacek Molicki, olbrzymia strata dla Szkoły, budowy nowoczesnej wizji promocji zdrowia w Polsce i dla mnie osobiście. Jacek towarzyszył mi od pierwszych chwil, kiedy to przez przypadek spotkaliśmy się w nocnym pociągu wiozącym nas na targi medyczne „Salmed” w Poznaniu, wiosną 1990 roku, i pracowaliśmy nad koncepcję Szkoły. Zasłynął z tworzenia niekonwencjonalnych projektów, przyjaźni do ludzi i nieprawdopodobnej pracowitości.

Wiosną rozpoczynamy roczny program dla kadry zarządzającej opieką zdrowotną w województwie zamojskim. Program jest finansowany przez włoską fundację AISPO z Mediolanu. Fundacja wspomaga budowę szpitala wojewódzkiego im. Jana Pawła II w Zamościu oraz rozwój kadry w tym województwie. Jest to początek kilkuletniej dobrej współpracy z późniejszą Fundacją im. Św. Rafała. 12 maja decyzją Sejmu RP Akademia Medyczna wraca do Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dla nas oznacza to kolejne prace nad nową strukturą i statutem. Zgodnie z ustawą mamy na to maksymalnie 3 lata. Statut „przejściowy” włącza nas jako jednostkę pozawydziałową do utworzonego Collegium Medicum.

W czerwcu zakończył studia pierwszy rocznik studentów dziennych. Ostatecznie studia ukończyło 27 osób, rozpoczęli swoje kariery zawodowe, które sami musieli sobie wytyczyć. Dostajemy od studentów/absolwentów przepiękną karykaturę na której żegnamy ich wspólnie z Tadeuszem a oni odpływają na łodzi unoszącej się na wzburzonym morzu. „Rzutem na taśmę” przed zmianą rządu zapadły we wrześniu decyzje MZiOS dotyczące zakresu kompetencji i utworzenia specjalizacji lekarzy rodzinnych. Kilka miesięcy później wraca do Krakowa ze swej pierwszej „misji na Miodowej 15” Rafał Niżankowski. W sierpniu odbyło się zakończenie pierwszego kursu inspektorów farmaceutycznych, podczas którego dyplomy wręczył minister Wojciech Kuźmierkiewicz. We wrześniu studia rozpoczął trzeci rocznik studentów dziennych, starostą roku została Elżbieta Starszak.

Rozpoczyna się tez nowa kadencja władz uczelni. Zapraszamy nowego rektora UJ prof. Aleksandra Koja i prof. Andrzeja Szczeklika (obecnie prorektora UJ ds. CM) do zapoznania się z działalnością Szkoły. Spotkanie jest bardzo udane i sprzyja w ciągu całej kadencji „gładkiej” współpracy w nowo kształtującej się machinie akademickiej i administracyjnej. Do Zespołu Promocji Zdrowia przychodzi Katarzyna Szczerbińska, a odchodzi (na dwa lata) Marta Malinowska-Cieślik. W październiku, po kilkuletnim pobycie w Kanadzie i dwumiesięcznym w ECRI, pracę w Szkole rozpoczęła Barbara Niedźwiedzka, współorganizując Ośrodek Oceny Technologii Medycznych.

W Centrum Komputerowym rozpoczyna pracę „spolszczony” Belg – Luk de Bruijn (późniejszy wicedyrektor ds. finansowych w firmie belgijskiej produkującej systemy oświetleniowe we Wrześni k. Poznania). Luk jest absolwentem ekonomii Uniwersytetu w Antwerpii, a jego praca dyplomowa była związana z zarządczymi systemami informacyjnymi. Włącza się w dydaktykę i budowę systemu informacyjnego w Szkole. W listopadzie startuje projekt międzynarodowy CEPHES (Niemcy, Hiszpania, Węgry, Czechy, Wielka Brytania, Polska, Rumunia). Szkołę reprezentują Paweł Kalbarczyk, Adam Nazim (później Stefan Poździoch). Celem badań jest porównanie systemów organizacji zdrowia publicznego w biorących udział w projekcie krajach europejskich.

Zmiana rządu, a w konsekwencji duże zmiany personalne w MZiOS, zaowocowały „atakiem” na Szkołę i sens jej istnienia. Po raz pierwszy doświadczyliśmy pozytywnych skutków decyzji pozostania poza bezpośrednim wpływem politycznym ministerstwa. Niestety, efektem takich działań było zamrożenia na okres kilku miesięcy bliskich relacji, jakie mieliśmy przez wszystkie lata z MZiOS. Z upływem kolejnych miesięcy działania nowych urzędników otwierały się kolejne drzwi zmienionych ministerialnych gabinetów.

Jesienią rozpoczęliśmy przygotowania do podpisania czteroletniej umowy o współpracy pomiędzy naszą Szkołą a ENSP, która została podpisana 21 grudnia, a pierwszy rok był finansowany przez Fundację Francja-Polska, dając podstawy do wypracowania projektu Tempus II. Poznaję bliżej Jean-François Arditi i Gerard Sacco z ENSP, którzy przyczynili się do naszej długoletniej współpracy na nowych zasadach. W listopadzie odbyło się drugie seminarium dotyczące jakości opieki zdrowotnej, zorganizowane wspólnie z AHCPR. W seminarium bierze udział Stojgniew Jacek Sitko, jest to dla niego początek „szkolnej drogi”.

W grudniu, na XV Zjeździe ASPHER w Bielefeld pracownicy Szkoły mają dwugodzinną sesję poświęconą zmianom w Polsce oraz dwie prezentacje plenarne. Wielkie, ponowne narodzenie ASPHER, po 25 latach od pierwszego spotkania. Wielka w tym zasługa Ulricha Laasera z Uniwersytetu Bielefeld i naszego siedmioosobowego zarządu stowarzyszenia. Tadeusz Skarbek odchodzi na stanowisko dyrektora administracyjnego UJ, przez kilka następnych miesięcy samodzielnie kieruję Szkołą.

 

3.      ROK 1994 – triumf, ASPHER w Krakowie

W styczniu trwają prace nad przygotowaniem aplikacji Tempus II. Ze strony Szkoły biorą w nich udział Beata Janczur i Jacek Sitko. Do projektu poza ENSP i Szkołą włączone są HvA oraz szkoły zdrowia publicznego w Bielefeld i Atenach. Celem projektu jest opracowanie nowoczesnych kursów z zakresu zarządzania strategicznego, finansowego, operacyjnego oraz prawa zdrowia i ekonomiki zdrowia. W styczniu rozpoczyna studia drugi rocznik studentów zaocznych, grupy przyjmują nazwy „Północ” – starosta Marianna Wnorowska-Grodzka oraz „Południe” – starosta Barbara Grotkowska-Galata.

Pracę rozpoczynają Kazimierz Rey (obecnie prowadzi własną firmę tłumaczy), odpowiedzialny za staże studentów, współpracę z partnerami francuskimi i naukę języka francuskiego oraz Dariusz Prus prowadzący oceny studentów i kursów. Ocena jakości kształcenia to była kolejna innowacja w naszym uniwersyteckim rozwoju. W styczniu MSD – Polska uruchamia przy naszej pomocy Centrum Naukowe w Krakowie przy ulicy Grzegórzeckiej 20. Centrum ma pomóc w kształceniu lekarzy oraz ułatwić dostęp do informacji naukowej. MSD staje się naszym pierwszym partnerem pośród zagranicznych firm farmaceutycznych.

W kwietniu zostaje opracowany projekt „Medical Information Management – MIM”, realizowany ze strony amerykańskiej przez Albany Medical College, a po stronie polskiej przez Szkołę, Szpital Jana Pawła II w Krakowie i II Katedrę Chorób wewnętrznych CM UJ. Koordynatorem projektu zostaje Adam Kozierkiewicz. W kwietniu odchodzi ze Szkoły na stanowisko dyrektora administracyjnego ds. Collegium Medicum, Ewa Pędracka-Kwaskowska. Tracimy kolejnego pracownika, ale wierzymy, że doświadczenie, które zdobyła w Szkole, pomoże całej instytucji, do której Szkoła należy.

Wiosną rozpoczynamy przygotowania do XVI Zjazdu ASPHER w Krakowie, koordynatorem zostaje Katarzyna Czabanowska. W maju odbywa się seminarium zorganizowane wspólnie z ENSP dotyczące kształcenia w zarządzaniu i przygotowaniu pracy w Tempusie II. Daje początek pracy utworzonych w programie „par nauczycieli” polsko-francuskich. Pod koniec maja dochodzi do historycznego spotkania Rady Naukowej Szkoły, z udziałem prof. Cezarego Włodarczyka z Uniwersytetu Łódzkiego i dr hab. Wojciecha Trąbki. Na spotkaniu zapadają decyzje o przyszłej strukturze Szkoły i konieczności zwiększenia liczby samodzielnych pracowników naukowych.

Jak zwykle niezawodni Arnold Kaluzny i Ryszard Chrzanowski wspierają swoim doświadczeniem nasze strategiczne decyzje. Wiosną Rafał Niżankowski podejmuje tworzenia Centrum Monitorowania Jakości w Opiece Zdrowotnej, agendy MZiOS, zlokalizowanej w Krakowie. Centrum staje się nowatorską instytucją, w której znajduje pracę kilku absolwentów Szkoły, a jeden z nich, Michał Bedlicki, zostaje zastępcą dyrektora. Po powrocie ze studiów MBA w USA Jacek Sitko otrzymuje powołanie na zastępcę dyrektora Szkoły.

W czerwcu, podczas pobytu na corocznej konferencji ISTAC (ocena technologii medycznych) w USA, uzyskuję decyzję z ECRI o wydawaniu polskiej edycji „Monitora” oraz  Fundacji MSD na stypendium doktoranckie w zakresie finansowania opieki zdrowotnej (konkurs wygrywa Dorota Kawiorska) oraz na dofinansowanie warsztatów dla dziennikarzy polskich i europejskich, piszących o problemach zdrowia publicznego.

Lato – intensywne przygotowania do konferencji ASPHER i konferencji dla dziennikarzy, rozpoczyna pracę Katarzyna Hyży. Wygrywamy kolejny projekt Tempusa, nazywamy go „II”, wielki dzień po wielu miesiącach prac. Rozpoczyna studia kolejny rocznik młodych studentów, starostą roku zostaje Sławomir Janus. Na trzy miesiące przyjechał na pobyt naukowy prof. Konrad Jamrozik, epidemiolog z Australii, jeden ze współautorów „The Oxford Dictionary of Public Health”. We wrześniu odchodzi na stanowisko wicedyrektora departamentu w MZiOS Piotr Celmer, natomiast prof. Halina Piekarz i prof. Adam Stabryła do nowo utworzonej Szkoły Zarządzania UJ.

Październik: dwudniowe warsztaty dla dziennikarzy polskich i zagranicznych prowadzone przez prof. Edwarda Sondika, pełniącego obowiązki dyrektora w amerykańskim National Cancer Institute i prof. Victor Stecher ze Szkoły Zdrowia Publicznego UNC. Najwyższej klasy zajęcia, z użyciem technik multimedialnych zarówno na wykładach jak i ćwiczeniach.

Zjazd ASPHER rozpoczął się od niedzielnej sesji w Szkole poświęconej udanym projektom pomiędzy Szkołami Zdrowia Publicznego z Europy Zachodniej i Europy Środkowo-Wschodniej oraz prezentacji kilku szkół z naszej części kontynentu. Następnego dnia rozpoczęła się dwudniowa konferencja naukowa „Informacja w zdrowiu publicznym”, a trzeciego dnia wybory do zarządu i sprawy organizacyjne. Główne obrady odbywały się w salach Collegiun Novum, a konferencję otworzył JM Rektor prof. Aleksander Koj. Jeden z wieczorów, zgodnie z tradycją spotkań ASPHER, odbył się w miejskim ratuszu. W konferencji brało udział około 300 osób z 25 krajów, w tym z USA i Australii. Ocena organizacji, zawartości merytorycznej i atmosfery była bardzo wysoka. Olbrzymia w tym zasługa Katarzyny Czabanowskiej i kierowanego przez nią zespołu.

Późną jesienią zapada decyzja o otwarciu w roku 1995 studium promocji zdrowia, koordynatorem zostaje Lucyna Przewoźniak. Przygotowany jest w MZiOS, na zlecenie programu PHARE, przez grupę pod kierownictwem Jacka Sitko dokument dotyczący strategii rozwoju i kształcenia menedżerów opieki zdrowotnej. Kolejny ciężko wypracowany dokument, który nie może doczekać się na wdrożenie.

 

4.    ROK 1995 – struktury

Studia rozpoczyna kolejny rocznik studentów zaocznych: grupa „Blisko” – starosta Cezary Lipiński i grupa „Daleko” – starosta Irena Tomaszewska. Jacek Sitko zostaje koordynatorem grupy roboczej PHARE ds. systemu edukacji dla zarządzających opieką zdrowotną, a Katarzyna Kissimova-Skarbek koordynatorem grupy roboczej ds. systemu finansowania opieki zdrowotnej. Po kilkunastu miesiącach ciężkiej pracy przygotowują wraz ze swoimi zespołami i konsultantami zachodnioeuropejskimi zaakceptowane przez Brukselę projekty. Dzięki temu dochodzi do uruchomienia funduszy czekających „na koncie” od trzech lat. Po pracach nad koncepcją lekarzy rodzinnych był to kolejny koncepcyjny wkład indywidualnych osób i Szkoły na rzecz MZiOS i funduszu PHARE.

Od stycznia rozpoczyna pracę pierwszy pełnoetatowy pracownik naukowy, dr hab. Wojciech Trąbka, a prof. Włodzimierz Cezary Włodarczyk składa dokumenty na rozpisany przez Rektora konkurs profesorski. Wiosną opracowuję koncepcję tworzenia wspólnie z Wydziałem Pielęgniarskim nowego Wydziału Nauk o Zdrowiu. Jej realizacja pozwoli na dalszy rozwój obu instytucji oraz stworzenie wydziału zdolnego nadawać tytuły doktorskie. Zaczynaliśmy uświadamiać sobie konieczność przekształcenia Szkoły w jednostkę w randze wydziału uniwersyteckiego. Zrobienie tego tylko na bazie istniejącej instytucji było mało prawdopodobne, dlatego też należało poszukać, zgodnie z nowoczesną sztuką zarządzania, najbardziej prawdopodobnego układu partnerskiego. Mieliśmy tu do wyboru trzy możliwe „związki”:

– Pozyskanie zainteresowania samodzielnych pracowników i jednostek Wydziału Lekarskiego o zainteresowaniach związanych bezpośrednio (epidemiologia, biostatystyka, higiena i ekologia człowieka, toksykologia, żywienie) lub pośrednio (gerontologia, medycyna rodzinna, psychiatria środowiskowa, medycyna wsi) ze zdrowiem publicznym i podjęcie wysiłku skierowanego na budowanie wspólnego wydziału. Teoretycznie nie było barier instytucjonalnych, ponieważ wszystkie te jednostki wchodziły w skład Collegium Medicum, ale jednocześnie brak było wystarczającej „masy krytycznej” do uruchomienia takiego procesu.

– Zidentyfikowanie jednostek innych wydziałów UJ o zbieżnych z naszymi zainteresowaniach (socjologia, praca socjalna, pedagogika, ekonomia, zarządzanie, geografia, demografia, ekologia). Barierą takiego kierunku przekształcenia był istniejący nadal instytucjonalny podział na „stary UJ” i „dawną AM” (minęły zaledwie dwa lata od oficjalnego połączenia) oraz utrzymujący się podział na źródła finansowania obu części Uniwersytetu.

– Zidentyfikowanie instytucji „zmuszonej” poszukiwać partnera dla swojego rozwoju, wytworzenie efektu synergii i poszerzenie pola rozwoju nowej, wspólnej instytucji. Takim naturalnym partnerem w roku 1995 był dla nas Wydział Pielęgniarski CM, który właśnie przygotowywał się do obchodów dwudziestolecia działalności, z widmem zakończenia swojego samodzielnego istnienia ze względu na trudności ze skompletowaniem odpowiedniej liczby samodzielnych pracowników naukowych.

Przedstawiona przeze mnie propozycja bazowała na poszerzeniu (dotychczas tylko pielęgniarstwo miało taki status) zakresu kierunków studiów o zdrowie publiczne i fizjoterapię opartych na modelu: 3 lata licencjatu + 2 lata studiów magisterskich (wg. promowanego w UE modelu „bolońskiego”), utworzenie trzech w miarę samodzielnych instytutów kreujących kierunki studiów i badania naukowe w danych dyscyplinach, a wreszcie uzyskanie uprawnień do nadawania stopni naukowych. Dzięki temu uzyskiwaliśmy stosunkowo duży rynek pracowników medycznych nie związanych z tradycyjnymi zawodami medycznymi, jak lekarz czy farmaceuta, zainteresowanych kończeniem studiów magisterskich, studiami podyplomowymi oraz zdobywaniem stopni naukowych. Tworzyliśmy „próżnię”, która mogłaby być wypełniona przez potrzeby rynkowe.

Dla obu instytucji była to utrata ich dotychczasowej „samodzielności”, ale pomimo początkowych oporów udało się nam pozyskać poparcie większości pracowników dla takiej wizji.

Na spotkaniu z prorektorem UJ ds. CM i jego pełnomocnikami zapada jednak decyzja o odłożeniu na przyszłość tego projektu i pozostawienie Szkoły jako jednostki pozawydziałowej z wewnętrzną strukturą katedr i zakładów. Decyzja ta przyspiesza prace z komisją prawników UJ nad nowym statusem Szkoły. Kilka spotkań z komisją pozwoliło na wypracowanie regulaminu Szkoły, upodabniającego ją do instytutu pozawydziałowego, z radą naukową, katedrami i zakładami. Utrzymana była rada konsultacyjna (dotychczasowa rada dyrektorów-praktyków), wydzielona pozostaje gospodarka finansowa Szkoły, a dyrektorem Szkoły ma być samodzielny pracownik naukowy. Decyzje te mają dla mnie wymiar osobisty i oznaczają zakończenie, wraz z kadencją obecnych władz uniwersytetu (tj. 31.08.1996), pełnienia funkcji dyrektora.

Na wiosnę rozpoczyna się realizacja projektu finansowanego przez USAID „Nauczanie w zdrowiu środowiskowym” dla samorządów lokalnych. Kierownikiem projektu jest Marta Malinowska-Cieślik, a konsultantem naukowym Janusz Pokorski. Dla obojga jest to powrót do Szkoły w nowych rolach. Rozpoczyna też pracę prof. Andrzej Matczewski, kolejny samodzielny pracownik zainteresowany pracą w Szkole. Obejmuje kierownictwo Zespołu Zarządzania.

W maju, po kilku miesiącach negocjacji, dochodzi do ustalenia struktury Szkoły jako jednostki pozawydziałowej z czterema zakładami (Polityki Zdrowotnej i Ekonomiki Zdrowia – kierownik prof. Cezary Włodarczyk, Medycznych Systemów Informacyjnych – kierownik dr hab. Wojciech Trąbka, Promocji Zdrowia i Edukacji Zdrowotnej – kierownik prof. Jacek Szmatka oraz Epidemiologii i Badań Populacyjnych – kierownik dr Andrzej Pająk) oraz katedrą Zarządzania i Projektowania Opieki Zdrowotnej pod kierownictwem prof. Andrzeja Matczewskiego. W czerwcu Senat UJ podejmuje decyzję o nowej strukturze i regulaminie Szkoły.

Także w czerwcu w siedzibie ENSP w Rennes odbywa się prezentacja projektu Tempus II z udziałem przedstawicieli wszystkich uczestniczących w nim instytucji. XVII Zjazd ASPHER ma miejsce w Londynie; dobry program, angielska pogoda ale mniej entuzjastyczne spotkanie niż rok wcześniej w Krakowie. Nawiązuję kontakt z dynamicznie rozwijającą się grupą podejmującą problematykę polityki zdrowotnej i ekonomiki zdrowia z London School of Economics.

We wrześniu zostaje zakończony projekt „MIM”, odbywa się duża konferencja, na której prezentowane są wyniki projektu. Sukces „MIM” zachęca do kontynuacji i przygotowania następnego projektu pt.: „Hospital Information Management – HIM”. Pełnoetatową pracę w Ośrodku Oceny Technologii Medycznych rozpoczyna Paulina Bielawska. Zadaniem Pauliny jest dopracowanie i rozwój bazy „Infomed”.

Odchodzi Beata Janczur (do centrali Nationale Nederlanden), kolejna strata, tym bardziej, że była krok przed zakończeniem swojego doktoratu na temat syndromu wypalenia zawodowego u pielęgniarek, który miała bronić w Uniwersytecie Najmengen. Jesienią Andrzej Matczewski, Marcin Kautsch i ja przebywamy na 2-4 tygodniowych wizytach w ECRI, zapoznając się z funkcjonowaniem i produktami tej organizacji. Jednym z efektów naszego pobytu i ponad dwóch lat współpracy z ECRI (w tym m.in. wydanie i prace nad polską terminologią sprzętu i materiałów medycznych) było podpisanie porozumienia pomiędzy Fundacją, Szkołą i ECRI .

Podczas kilkudniowego pobytu w Chapel Hill przygotowujemy wspólnie z Arnoldem Kaluznym plan współpracy międzyinstytucjonalnej oraz projekt szkolenia polskich menedżerów pod patronatem Project Hope w roku 1997. Przewodniczącym nowej Rady Szkoły zostaje prof. Włodzimierz Cezary Włodarczyk. Skład Rady jest uzupełniony przez przedstawicieli Rektora: Wojciecha Uracza i Rafała Niżankowskiego oraz przedstawicieli asystentów: Krzysztofa Brocławika, Wojciecha Komnatę i Katarzynę Kissimową- Skarbek. W październiku przyjeżdżają wizytatorzy z ASPHER w ramach jednego z pierwszych „peer review”, które jest wstępem do europejskiej akredytacji naszego programu i instytucji. Duży stres dla wszystkich zespołów, ale wychodzimy z bardzo dobrą oceną końcową. Oby tak dalej…

Na początku grudnia projekt „Hospital Information Managment (HIM)”, kontynuacja „MIM”, uzyskuje finansowanie PHARE, kierownikiem projektu zostaje Wojciech Komnata. W grudniu Harvard School of Public Health proponuje nam wspólną realizację projektu finansowanego przez USAID, którego celem jest wsparcie władz lokalnych (samorządowych i wojewódzkich) w zarządzaniu opieką zdrowotną. Jest to mój duży osobisty sukces i nas jako Szkoły oraz Fundacji. Szkoły, nie tylko instytucji w wymiarze uniwersyteckim, ale grupy ludzi: naszych pracowników, absolwentów, studentów, przyjaciół i sympatyków, którzy są skoncentrowani na realizacji podobnych celów. Orientacja na pracę z praktykami, znajomość zmian w opiece zdrowotnej w Polsce, kontakty instytucjonalne i prywatne, doświadczenie w pracy z partnerami zagranicznymi dały gwarancje „Harvardczykom”, że Szkoła i Fundacja sprostają zadaniom projektu.

 

5.    Rok 1996 – początek końca Szkoły

Rozpoczyna pełnoetatową pracę w Szkole Witold Ponikło, który wcześniej współpracował z nami jako szef działu aparatury Polsko – Amerykańskiego IPCM UJ , a obecnie podejmuje się wzmocnienia naszych prac z zakresu zarządzania technologiami medycznymi i współpracy z ECRI. Czwarty rocznik studentów zaocznych podejmuje studia; starostą grupy „Pszczółki” jest Jan Sekuła, a drugiej grupy „Enigma” Julitta Białas; opiekunem „Enigmatycznych Pszczółek” zostaje znów Anna Chmaj.

Trwają przygotowania do rozkręcenia projektu realizowanego z Harvardem; kierownikiem projektu mianuję Marcina Kautscha, a sam pełnię funkcję „senior advisor”. W ciągu kilku tygodni udaje się sprecyzować zagadnienia oraz zebrać polski i amerykański zespół. Wybieramy także miejsca naszych działań: województwo suwalskie (kierownik Dariusz Dudarewicz), ZOZ Łęczyca (kierownik Andrzej Olszewski) województwo krakowskie (kierownik Jerzy Miller), miasto Kraków (kierownik Krystyna Czarniecka), Nowosądecka Strefa Usług Publicznych (kierownik Rudolf Borusewicz).

Po dwóch latach starań możemy prowadzić w lutym, sfinansowane przez fundusz PHARE, trzydniowe seminarium w zakresie farmakoepidemiologii i farmakoekonomiki dla ponad 60 osób z całej Polski. Wykładowcy należą do światowej czołówki w tej dziedzinie: Kanadyjczycy, Anglicy, Niemcy, Szwajcarzy oraz mocna grupa z Polski. Otwiera się kolejna ścieżka rozwoju: farmakoeconomika. Pozyskujemy projekt JEN, przedłużenie TEMPUS I w zakresie inspekcji farmaceutycznej w przemyśle oraz edukacji pacjenta. W marcu uroczyste zakończenie pierwszego rocznika studiów zaocznych. Agata Bawor z Warszawy proponuje powołanie Stowarzyszenia Absolwentów SZP CM UJ.

W marcu wracamy do zawieszonej koncepcji tworzenia Wydziału Nauk o Zdrowiu. Dochodzi do serii spotkań zarówno w Szkole, jak i na Wydziale Pielęgniarskim. Powstaje kolejny projekt (wersja 10.0). Jeszcze raz przekonuję koleżanki i kolegów z Wydziału do podjęcia takiego kroku. W maju zapada pierwsza formalna uchwała naszej Rady o woli tworzenia Wydziału Nauk o Zdrowiu z trzema instytutami: zdrowia publicznego, pielęgniarstwa oraz fizjoterapii i rehabilitacji medycznej. Jednocześnie w sposób nieformalny docierają do nas propozycje o przyłączeniu się do nowo powstałego wydziału UJ, to jest Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej. Wybory nowych władz UJ i towarzyszące temu emocje spychają wszelkie decyzje na nową kadencję. Robi się wokół nas i Szkoły coraz bardziej gorąco.

W kwietniu dochodzi do podpisania umowy o współpracy z School of Health and Related Research (ScHARR) z Sheffield University, finansowanej przez British Council. Pierwsza umowa z brytyjską instytucją. Najciekawsze jest jednak to, że obie nasze instytucje mają bardzo podobną historię rozwoju. Dużo można się wzajemnie nauczyć i współpraca z ScHARR może być tego najlepszym przykładem. Poznaje jej lidera, Ron Akehurst, z którym nawiązujemy osobiste relacje i dzilimy się doświadczeniem. Dobrym duchem tej współpracy staje się Malcolm.

Na stanowisko kierownika biblioteki Collegium Medicum odchodzi ze Szkoły Ania Uryga. Kolejny awans, kolejna strata. Ania była twórcą naszego Centrum Informacji Naukowej, potrafiła grać w zespole i kierować grupą swoich pracowników. Stworzyliśmy wspólnie zupełnie nową jakość w organizacji pracy, badań ale także nowoczesnej misji ośrodka informacji/biblioteki. Należy do grona „ojców/matek założycieli Szkoły”. Ela Ryś przejmuje kierownictwo pracami Centrum.

Wiosną po paroletniej nieobecności wraca do Szkoły Iwona Duśko; trafia do biura studenckiego, gdzie koncentruje swoją pracę nad problematyką marketingu, współpracą z absolwentami i wydawaniem pierwszego regularnego biuletynu Szkoły – „Zygzak”. Nazwa biuletynu była wybierana w drodze konkursu i większości wydawało się, że dobrze kojarzy się z logo i misją Szkoły. Łacińskie motto „Zygzaka” brzmi: Docendo discimus (Nauczając – uczmy się). „Zygzak” stał się głównym źródłem bieżącej informacji o Szkole.

Wiosna zawieramy umowę z Harvard School of Public Health i powstaje „Harvard-Jagiellonian Consortium for Health”, które inicjuje wieloletnia i owocna współpracę. Nadzorujemy go wspólnie z profesorem Paul Campbell.  Menadżerem projektu są absolwenci Szkoły; najpierw Marcin Kautsch a następnie Agnieszka Cichon. Pierwsze spotkanie odbywa się ze środowiskiem samorządowym i wojewodami. Najpierw dwudniowe robocze spotkanie, a następnie wielka konferencja dla około 300 osób w Collegium Nowodworskiego przy ulicy św. Anny 12.

Na posiedzeniu Rady Naukowej Szkoły prof. Cezary Włodarczyk zostaje zaproponowany na stanowisko dyrektora Szkoły w latach 1996-1999. Jednocześnie prof. Andrzej Matczewski zostaje przewodniczącym Rady. W ostatnich dniach maja kończymy przygotowania do kolejnej fazy współpracy z Project Hope. W Sopronie na Węgrzech spotykamy się wspólnie z Jackiem Sitko z kierownikami ze strony amerykańskiej, to jest Arnoldem Kaluznym i Williamem Pierskalla (z UCLA) oraz przedstawicielami Project Hope tj. Tymothy Empki i Debbie El Anani, z którymi uszczegóławiamy koncepcję kształcenia i sposób prowadzenia projektu.

W Krynicy odbywa się seminarium w ramach programu Tempus II na temat restrukturyzacji programów kształcenia w Szkole. Największą niespodzianką jest „przypadkowy” występ kapeli z mojego rodzinnego miasteczka – „Limanowian”. Uwielbiam mój innowacyjny team! Nowe wybory uczelniane – rektorem UJ nadal pozostaje prof. Aleksander Koj, a prorektorem ds. CM zostaje wybrany prof. Stanisław Konturek. 7 czerwca obchodzimy 5-lecie oficjalnego powstania Szkoły. Jest uroczyście, kilka sympatycznych przemówień, wystawa „wspominkowych” zdjęć i kameralna kolacja w szkolnej auli.

W lipcu, po kilku miesiącach wprawek jako student AGH, przychodzi na stały etat Daniel Kruziewicz, zatrudniony jako administrator sieci; z upływem następnych miesięcy uzyskuje przychylność większości współpracowników i sympatyczny przydomek „Rudy”. Odchodzi od nas Ania Chrostowska. Bardzo dobrze zapisała się jako asystentka Jacka Klicha, rozwijając kurs z zarządzania strategicznego i pracując nad tymi zagadnieniami z kilkoma polskimi jednostkami. W ENSP poznała swojego przyszłego męża i postanowiła zamieszkać i pracować we Francji. Ania została później konsultantem w zakresie kontroli zarządzania w jednym z francuskich szpitali.

W sierpniu Debbie El Anani z Project Hope organizuje swoje stałe biuro w Krakowie, pozyskujemy kolejny ciekawy projekt oraz wspaniałą, nieprawdopodobnie pracowitą koleżankę. Z trudem negocjujemy i zatwierdzamy ramowy budżet projektu „Harvard – Jagiellonian Consortium for Health”, rekrutujemy studentów do współpracy oraz przygotowujemy się do nowego roku akademickiego. Dowiadujemy się o kolejnym małym zwycięstwie – akceptacji przez Brukselę Tempusa III – „Kształcenie w zarządzaniu lekiem”, który został przygotowany przy dużym udziale naszej ekipy, a ostatecznie bierze w nim udział 5 akademii medycznych i apteki szpitalne, a jest kierowany przez prof. Plutę z Wydziału Farmaceutycznego AM we Wrocławiu. Do naszego grona dołącza Krystyna Chmal-Jagiełło, która od lipca jest formalnym szefem apteki Szpitala Klinicznego w Krakowie.

Ostanie dni sierpnia to wspaniała konferencja „Zarządzanie technologiami medycznymi”, organizowana przy współpracy ECRI. Kolejne wielkie wydarzenie w Szkole, najprawdopodobniej inicjujące rozwój programu kształcenia dla inżynierów medycznych. Nie zabrakło Ryszarda Chrzanowskiego, niestety z powodu choroby matki nie przyjechał Joe Nobel, ale znakomicie zastąpił go jego zastępca ds. kontaktów zagranicznych – J. Gave. Rektor powołuje na stanowisko dyrektora prof. Cezarego Włodarczyka, a na jego wniosek zostaję zastępcą dyrektora. Wcześniej Jacek Sitko rezygnuje z funkcji zastępcy, nadal pozostając adiunktem w Katedrze Zarządzania i koordynując ze strony Szkoły i Fundacji współpracę z Project Hope.

Kończy się podwójna kadencja rektora AM, a później prorektora ds. CM prof. Andrzeja Szczeklika. Podczas sześciu lat, dzięki jego osobistemu zaangażowaniu oraz przekonaniu o celowości funkcjonowania, wzrastała nasza Szkoła. Rzadko bezpośrednio ingerował w nasze decyzje, ale jednocześnie należał do najlepiej poinformowanych o tym, co dzieje się w Szkole. Był dla nas szefem i przyjacielem.

W biurze projektów rozpoczyna pracę Beata Latosińska, a Agnieszka Cichoń przejmuje koordynację Tempusa II. Tomasz Bochenek rozpoczyna pełnoetatową pracę w Szkole z zadaniem rozwijania projektów i kursów z zakresu farmakoekonomiki i farmakoepidemiologii. W zakładzie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej rozpoczyna pracę Bartosz Balcerzak – jest naszym absolwentem, interesuje się problematyką palenia papierosów przez młodzież oraz zdrowiem środowiskowym. W zakładzie polityki zdrowotnej i ekonomiki zdrowia rozpoczyna pracę Jan Włudarczyk, przez ostatnie 6 lat był dyrektorem ZOZ Miechów, a teraz podjął problematykę zarządzania finansowego w ramach Tempus II oraz programu Project Hope.

Pierwsze dni września spędzamy kilkuosobową ekipą w Londynie, gdzie w siedzibie Glaxo-Wellcome debatujemy w układzie polsko-amerykańsko-brytyjskim nad nowym programem z Project Hope. Bardzo intensywne 3 dni i świetne wyniki pracy dzięki dobremu przygotowaniu spotkania, „silnej ręce” Arnolda Kaluznego i Billa Pierskalli oraz spójnej wizji, jaką udało się nam wypracować. Po naszym powrocie z Londynu pracę w biurze Project Hope jako asystentka Debbie rozpoczyna Agnieszka Galos.

Kolejna kadencja władz uczelni oraz nowego dyrektora Szkoły rozpoczyna się nerwowo. Już w pierwszych dniach września dowiadujemy się o odebraniu nam jednej z sal seminaryjnych oraz powołaniu komisji rektorskiej dla przedstawienia prorektorowi ds. CM wniosków dotyczących przyszłości naszej Szkoły. Na przewodniczącego komisji zostaje powołany prof. Wiesław Jędrychowski, a w jej skład wchodzą: Jacek Dubiel, Jan Grochowski, Stanisław Majewski, Krzysztof Stachura i Wojciech Uracz. Odbyliśmy kilka spotkań z komisją, dostarczyliśmy setki stron dokumentów obrazujących działalności Szkoły. Odpowiedź na pytania, jakie postawiono komisji, miała zdecydować o podległości Szkoły nowemu wydziałowi UJ – Wydziałowi Zarządzania i Komunikacji Społecznej lub pozostawieniu jej w strukturach Collegium Medicum. Poza spotkaniami z komisją doszło do spotkań z dziekanem Emilem Orzechowskim z WZiKS oraz rektorem prof. Aleksandrem Kojem. W samej Szkole po raz pierwszy od wielu lat dochodzi do burzliwych dyskusji dotyczących kierunku decyzji. Najboleśniejsze podziały zaczynają przebiegać w Katedrze Zarządzania, atmosfera jest podgrzana do granic wytrzymałości. Coraz częściej nasi pracownicy i studenci zaczynają zadawać pytanie – co dalej?

Negocjacje z WZiKS kończą się fiaskiem, ponieważ nowy wydział nie jest w stanie zaoferować zatrudnienia dla więcej niż kilku pracowników, najchętniej profesorów i adiunktów. Na to nie chcemy się zgodzić. Jednym z minimalnych warunków przekształcenia akceptowanym przez naszą małą społeczność jest zachowanie jej całości lub jej powiększenie.

Wreszcie pod koniec listopada komisja przygotowuje opinię z sugestią pozostawienia Szkoły w strukturach CM i powrotem do koncepcji połączenia Szkoły z Wydziałem Pielęgniarstwa oraz stworzeniem nowego, silniejszego wydziału. Możemy wreszcie rozpocząć żmudne negocjacje z „pielęgniarkami”. Nowym dziekanem wydziału jest doc. Antoni Czupryna, który już wiosną (jako przewodniczący zespołu ds. reformy wydziału pielęgniarskiego) deklarował zainteresowanie utworzeniem nowego wydziału, ale także on oczekiwał w nowej sytuacji na orzeczenie komisji i decyzję prorektora ds. CM prof. Stanisława Konturka.

W listopadzie rozpoczynamy (Agnieszka Cichoń, Tomasz Bochenek i ja) wspólne prace z Wydziałem Pielęgniarstwa nad nowym projektem Tempus, którego celem będzie wypracowanie programów nauczania w ramach nowego, wspólnego wydziału. Do współpracy zapraszamy przyjaciół z uniwersytetów Sheffield, Hallam i Maastricht. Naszej Fundacji udaje się wygrać konkurs PHARE na przeszkolenie 400 kierowników różnych szczebli w jednostkach opieki zdrowotnej makroregionu Małopolski. Trwają równocześnie dyskusje nad przyszłym kształtem wydziału oraz jego nową nazwą: nauk o zdrowiu, humanistyczno-medyczny, pielęgniarstwa i zdrowia publicznego etc. Ostateczną nazwę proponuje prof. Stanisław Konturek: „Wydział Ochrony Zdrowia”.

W grudniu dochodzi do rozstania z prof. Andrzejem Matczewskim, który decyduje się na przejście na WZiKS (formalnie od marca 1997), jednocześnie proponując rozważenie takiej decyzji kilku pracownikom swojej dotychczasowej katedry. Ostatecznie taką decyzję podejmuje tylko Jacek Klich, który jednak pragnie nadal zachować bliską współpracę ze Szkołą.

 

6.    Rok 1997 – koniec i nowy początek…

W styczniu wyjeżdżam wraz Tomaszem Bochenkiem na tydzień do Sheffield, aby wspólnie z Anglikami i Holendrami dopracować projekt Tempus IV, a ostateczna wersja otrzymuje tytuł: „Leaders in Health Care – New Faculty of Health Care of the JU”. Jednocześnie rozwijamy plany dalszej współpracy z ScHARR (gdzie ciągu 5 lat zwiększyli zatrudnienie z 5 do 150 osób). Ciekawe jest porównanie naszego i ich rozwoju w aspekcie decyzji władz obu uczelni. Do ich dynamicznie rozwijającej się instytucji, mającej podobnie jak nasza, dużą swobodę w zarządzaniu finansowym i w pozyskiwaniu zewnętrznych funduszy, zdecydowano się dołączyć kolejne jednostki znajdujące się w innych wydziałach uniwersytetu, głównie w wydziale lekarskim, na przykład część psychiatrii, geriatrię, public health medicine (nie ma dobrej polskiej nazwy), medycynę rodzinną i inne. Dotychczasowy dyrektor ScHARR pełni funkcję executive director, a na czele szkoły (został w nią ScHARR przekształcony na początku września ubiegłego roku) stoi wybieralny dziekan. Jak sami przyznają, jest to wyjątkowe rozwiązanie dla tego starego uniwersytetu.

W lutym i marcu rozpoczęliśmy pierwsze moduły szkolenia dla pierwszej „setki” wspólnego programu Szkoły i Project Hope. Udało się zakwalifikować znakomite 2-5 osobowe zespoły z całej Polski. Nowatorska koncepcja szkolenia uzyskuje uznanie uczestników. Zajęcia odbywają się w Miętnem koło Garwolina i w Krakowie.

W lutym odbyło się pierwsze seminarium doktoranckie, którego koncepcja została opracowana jesienią przez prof. Cezarego Włodarczyka i prof. Andrzeja Matczewskiego. Zaskoczyło nas olbrzymie zainteresowanie, przybyło ponad 50 osób z całej Polski, wszyscy mają za sobą ukończoną naukę w naszej Szkole lub inne programy polskie lub zagraniczne w zarządzaniu opieką zdrowotną lub zdrowiu publicznym. Takie zainteresowanie potwierdziło jeszcze raz oczekiwanie rynku na utworzenie wydziału zainteresowanego prowadzeniem doktoratów z wielodyscyplinarnych badań nad sektorem opieki zdrowotnej.

W lutym i marcu wystartował nowy cykl studiów zaocznych. Po raz pierwszy jedna z grup – „Eskulap” – studiuje w systemie studiów „weekendowych”, spotykając się dwa razy w miesiącu. Grupa „Drużyna A” studiuje w dotychczasowym systemie. Odbyło się pierwsze nieformalne spotkanie przyszłej Rady Instytutu Zdrowia Publicznego. Była okazja do poznania się i określenia swoich zainteresowań w nowej strukturze. Elementem wzmacniającym istniejące już w Szkole „nogi” dziedziny zdrowia publicznego mają być żywienie i zdrowie środowiskowe.

Po kolejnych tygodniach uzgodnień i wstępnych negocjacji z zainteresowanymi rozwojem nowego wydziału samodzielnymi pracownikami naukowymi 26 lutego 1997 roku Senat UJ podjął trzy istotne dla naszej historii uchwały:

– Utworzenie Wydziału Ochrony Zdrowia z dniem 1.10.1997

– Utworzenie dwóch instytutów: Zdrowia Publicznego i Pielęgniarstwa

– Utworzenie od roku akad. 1997/98 nowego kierunku studiów magisterskich: zdrowie publiczne.

Powołanie trzeciego instytutu – fizjoterapii i rehabilitacji medycznej – oraz kierunku studiów – fizjoterapia – zostało odłożone do jesieni. Decyzje te w pewnym sensie zakończyły historię fenomenu organizacyjnego, jakim, moim zdaniem, była Szkoła Zdrowia Publicznego. Rozpoczęliśmy proces likwidacji instytucji w jej obecnym kształcie i przekształcanie w bardziej tradycyjną strukturę uniwersytecką jako instytutu wydziałowego i części Wydziału Ochrony Zdrowia. Przed świętami wielkanocnymi dochodzi do uroczystego spotkania przyszłej rady Wydziału Ochrony Zdrowia (WOZ) oraz wszystkich pracowników Wydziału Pielęgniarstwa i Szkoły.

W pierwszej części spotkania dziekan Antoni Czupryna i prorektor prof. Stanisław Konturek przedstawili założenia stojące u podstaw tworzenia nowego wydziału, a następnie liderzy obu łączonych instytucji – Cezary Włodarczyk i Helena Lenartowicz – przedstawili główne problemy, przed jakim stoją kierunki studiów zdrowie publiczne i pielęgniarstwo. W części nieoficjalnej Rektor otrzymał wóz (studenci będą studiować na WOZ-ie) i złożyliśmy sobie życzenia wielkanocne. Na koniec odbyła się konferencja prasowa i spotkanie z krakowską TVP. W kwietniu kończy studia drugi rocznik studentów zaocznych: słynnych „Jankesów” i „Południowców”. Kolejne wzruszające pożegnanie i jednocześnie kolejna próba utworzenia stowarzyszenia absolwentów, tym razem udana. Zostaje zatwierdzony statut i pierwszym szefem zostaje Janina Dragosz.

Wiosna upływa na dopracowywaniu struktury nowego wydziału, instytutów oraz doskonaleniu przyszłego programu studiów magisterskich i przygotowaniu egzaminu wstępnego dla pierwszego rocznika maturzystów. Dużo czasu zajmują szkolenia w ramach PHARE, Project Hope, projekt „Harvard-Jagiellonian Consortium for Health” oraz końcówka Tempus II. Z Agnieszką Cichoń i nowym „francuskim żołnierzem” Bertrandem Daval opracowujemy wspólnie z Krzysztofem Ingardenem i Jackiem Evy zmodernizowany projekt budowy nowego budynku Szkoły i Centrum dla Zdrowia. Wydaje się, że przyszedł nowy czas dla tego projektu i jest duża szansa na zgromadzenie potrzebnych funduszy. Projekt przedstawiamy Prorektorowi, Rektorowi, w Banku Światowym, w MZiOS oraz staramy się nim zainteresować inwestorów i sponsorów. Ciągle mamy nadzieję, że będziemy go mogli kontynuować.

Na marcowej Radzie Fundacji Zdrowia Publicznego dochodzi do poszerzenia składu rady oraz zmian w strukturze zarządu. Zostaję powołany na prezesa zarządu, którego rolą jest kierowanie pracami zarządu i opracowanie strategii rozwoju Fundacji. Przewodniczącą rady pozostaje nadal prof. Aldona Dembińska-Kieć, a dyrektorem Fundacji Andrzej Siegiel. Ścierają się dwie koncepcje zarządzania WOZ – jedna oparta na dotychczasowym sposobie kierowania wydziałem CM z modyfikacją opartą na silniejszej roli instytutów odpowiedzialnych za kierunki studiów i rozwój reprezentowanych dyscyplin. Na czele instytutu stoi dyrektor i rada instytutu. Druga koncepcja polegała na znacznym zwiększeniu samodzielności finansowej wydziału, co wiązało się z koniecznością powołania pełnoetatowego dyrektora podległego wybieralnemu dziekanowi, z misją pozyskiwania dodatkowych funduszy i bieżącego zarządzania wydziałem. Ostatecznie zdecydowano się na wybór mniej rewolucyjnego rozwiązania.

Konsekwencją lutowych decyzji Senatu UJ było także zakończenie przez Szkołę z dniem 30 czerwca 1997 samodzielnej działalności finansowej, prowadzenia kadr i spraw socjalnych. Dla mnie osobiście oznaczało to zakończenie mojego zadania w rozwoju Szkoły na dotychczasowych zasadach. Obecnie nowe wskaźniki będą decydować o jej pozytywnej ocenie. Ważna jest liczba samodzielnych pracowników naukowych, dziennych studentów, liczba innych studentów, przeprowadzonych przewodów doktorskich i habilitacyjnych oraz liczba prowadzonych badań naukowych i publikacji naukowych.

W Instytucie nie będzie już pracować Irena Kulis, Grażyna Raczkowska i Ala Solich, które nigdy nie zawiodły rozwijając i prowadząc naszą księgowość, Agnieszka Sułek – szefująca w ostatnim czasie administracji szkoły i przez 6 lat przechodząca przez wszystkie funkcje administracyjne w Szkole, Agnieszka Cichoń – pracująca w biurze projektów, a w ostatnim roku prowadząca Tempus II oraz Dariusz Prus – który pracował w biurze studenckim.

W maju otrzymuję od prezydenta miasta Krakowa Jerzego Lassoty propozycję objęcia funkcji dyrektora Wydziału Zdrowia UMK. Po kilku tygodniach przemyśleń i rozmów decyduję się na podjęcie tego wyzwania, wierząc, że zdobyta w ostatnich latach wiedza i umiejętności pozwolą mi na rzetelne wypełnianie tej kolejnej publicznej funkcji. Liczę też na to, że wzorem amerykańskich czy zachodnioeuropejskich rozwiązań, uda się połączyć działalność Instytutu Zdrowia Publicznego WOZ UJ z działalnością kierowanego przeze mnie wydziału. Duże miasto wydaje się być idealnym miejscem do realizacji nowoczesnej koncepcji zdrowia publicznego w społeczności lokalnej poprzez działania w promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, zdrowia środowiskowego, epidemiologii oraz reformy sektora usług zdrowotnych. Pracę w UMK rozpoczynam 1 sierpnia 1997 roku, dokładnie w 5 lat po tym, jak zostałem dyrektorem Szkoły.

Na przełomie czerwca i lipca dochodzi do mojego ostatniego występu w roli wicedyrektora Szkoły. Jest to seminarium w Rennes, zamykające Tempus II, a jednocześnie okazja do podsumowania siedmioletniej współpracy polsko – francuskiej, wspartej przez Holendrów z Amsterdamu i Maastricht. Wspaniałe wydarzenie, perfekcyjnie przygotowane przez Jean-François Arditi i Dominique Maekera (jednego z naszych „francuskich żołnierzy”) oraz Agnieszkę Cichoń i Beatę Latosińską z biura Tempusa. Spotkanie współpracowników i przyjaciół. Okazja do ciepłych wspomnień i budowy planów na przyszłość.

 

7.     Czym była Szkoła?

Zespołem ludzi, którzy zdecydowali się razem pracować przy realizacji nowatorskiej idei. W całym Uniwersytecie stanowiliśmy najmłodszy zespół, składający się najprawdopodobniej z największej liczby ludzi różnych profesji.

Instytucją. W naszej działalności nie tyko stworzyliśmy zespół, ale instytucję zdolną sprostać zmieniającemu się otoczeniu i kreować nową rzeczywistość. Byliśmy instytucją nastawioną na realizację zadań i podejmowanie nowych wyzwań. Pracowaliśmy zazwyczaj od rana do wieczora, a jedyny okres mniejszej aktywności przypadał każdego roku (poza rokiem 1994, kiedy przygotowaliśmy konferencję ASPHER) na okres od połowy lipca do połowy sierpnia. Nasz rok akademicki co roku zaczynał się na początku września. W ciągu tych kilku lat zrealizowaliśmy ponad 50 konferencji (zazwyczaj z udziałem gości zagranicznych i tłumaczeniem), kilkadziesiąt projektów naukowych i eksperckich oraz otworzyli 5 programów nauczania (dzienny i zaoczny w zakresie zarządzania szpitalem/administracji zdrowiem publicznym, inspektorzy farmacji, specjaliści promocji zdrowia, studenci medycyny) oraz opracowali 3 kolejne (magister zdrowia publicznego, wdrażanie systemów informacyjnych w szpitalu, zdrowie środowiskowe).

Partnerem międzynarodowym. Byliśmy instytucją wiarygodną dla partnerów zagranicznych. Uzyskaliśmy dużą wiarygodność w agencjach wspierających polskie reformy: Fundacji Francja-Polska, US Agency for International Development (USAID), PHARE, Biurze TEMPUS, Banku Światowym i British Council. Nawiązaliśmy stałą, ustrukturalizowaną współpracę z kilkunastoma zagranicznymi instytucjami, w tym tak znanymi jak: Harvard School of Public Health, Ecole National de la Santé Publique, Project Hope, Sheffield University, Maastricht University, m London School of Economics, SPH of University of North Carolina at Chapel Hill, SPH of Bielefed University, Hogeschool van Amsterdam. Dzięki tej współpracy, żywym międzyinstytucjonalnym i indywidualnym kontaktom udało nam się być organizacją nie tylko „doganiającą świat”, ale autentycznie partnerską.

Innowatorem. Byliśmy instytucją inspirującą i wzmacniającą rozwój nowych zawodów w sektorze opieki zdrowotnej, takich jak: inspektor farmaceutyczny, specjalista promocji zdrowia, dyrektor szpitala, specjalista zdrowia środowiskowego, informatyk szpitalny. Instytucją inspirującą i podejmującą wyzwania w reformującym się sektorze opieki zdrowotnej – rozwój instytucji lekarza rodzinnego, tworzenie systemów jakości w opiece zdrowotnej, ocena technologii medycznych, nowoczesne systemy informacyjne, badania populacyjne, badania kliniczne, farmakoekonomika, evidence base medicine (EMB).

Organizacją finansującą się. Instytucją umiejącą zdobywać środki i odpowiedzialnie nimi zarządzać. Wydzielenie zarządzania finansowego najpierw jako jednostki międzyuczelnianej, a następnie jako jednostki w ramach Collegium Medicum, pozwalało na lepszy wgląd w posiadane środki i skuteczniejszą analizę ponoszonych kosztów. Fenomenem pierwszych lat działalności było otrzymywanie wydzielonej, podmiotowej dotacji z MZiOS, co pozwalało na unikanie konfliktów przy rozdziale budżetu na poziomie uczelni, a jednocześnie bardziej klarowne finansowanie aktywności oczekiwanych przez ministerstwo ze strony Szkoły. Zmiana zasad finansowania Szkoły od roku 1994 poprzez włączenie jej dotacji do budżetu CM, a następnie zmiana finansowania akademii medycznych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i MZiOS, skutkowały problemami finansowymi. Pomimo to, kończąc działalność finansową z dniem 30 czerwca 1997 roku przekazaliśmy na konto Collegium Medicum kwotę około 400 tys. zł. Ważnym wskaźnikiem sukcesu naszej działalności finansowej było coroczne zwiększanie części budżetu Szkoły pochodzącej spoza dotacji budżetowej. W roku budżetowym 1994 kwota ta stanowiła około 30% budżetu rocznego, a w roku 1996 – prawie 60%. Działalność Szkoły w minimalnym stopniu obciążała administrację CM lub UJ, samodzielnie zarządzaliśmy funduszem socjalnym, funduszem płac, programami badawczymi, zakupami bibliotecznymi, programami współpracy zagranicznej (lub przy pomocy naszych zagranicznych partnerów) oraz kadrami. Szkoła stała się miejscem nowych rozwiązań w zarządzaniu uczelnią, pozwoliła nabywać pracownikom nowe umiejętności, potrzebne w okresie gospodarki wolnorynkowej, i dlatego też nieprzypadkowe były awanse kilku naszych współpracowników na najwyższe stanowiska w administracji uczelni, a także w międzynarodowych firmach.

Nakierowani na praktyczne problemy. Instytucją na co dzień współpracującą z jednostkami opieki zdrowotnej, samorządami i menadżerami. Zawsze staraliśmy się, aby zdobywanie naszej wiedzy było zgodne z jednej strony potrzebami praktyki, z drugiej ze światowymi trendami w tym zakresie. Wielokrotnie dochodziło do sytuacji, że pierwsze konferencje poświęcone jakieś nowej tematyce – edukacja zdrowotna w 1992, jakość w 1992, 1993 i 1994, evidence base medicine (EBM) w 1993, konferencja dla dziennikarzy w 1994, zarządzanie technologiami medycznymi/ocena technologii medycznych w 1994 i 1996, zarządzanie lekiem w szpitalu 1994, farmakoekonomika w 1996, zarządzanie informacją medyczną w 1995 i inne – o kilka miesięcy lub lat wyprzedzały zainteresowania praktyków, a jednocześnie często stawały się inspiracją dla podejmowania przez nich lub inne ośrodki naukowe w kraju nowej tematyki.

Współpracującym z Ministerstwem Zdrowia. Instytucją stale współpracującą z MZiOS. Poprawne relacje z ministerstwem zdrowia lub lokalnymi wydziałami zdrowia (zdrowia publicznego) są wpisane w „logikę” rozwoju nowoczesnej szkoły zdrowia publicznego. Nigdy relacje te nie były idealne. Choć zależne od kolejnych układanek politycznych i personalnych w MZiOS, należy jednocześnie podkreślić, że nawet w najgorszych czasach udawało się te relacje utrzymywać i wypełniać nowymi programami.

Kreatorem więzi międzyludzkich. Instytucją nauczycieli, pracowników administracji, studentów i absolwentów. Fenomen Szkoły polegał także na stworzeniu instytucji-firmy, w której większość czuła się odpowiedzialna za jej losy i realizację misji. Od samego początku staraliśmy się stworzyć program utrzymywania więzi z absolwentami. Służyły temu wspólne spotkania, uroczyste początki i zakończenia studiów, zaproszenia na konferencje naukowe, zapraszanie do wspólnego uczenia i pisania „case study”, biuletyn „Zygzak”, a wreszcie powstanie w roku 1997 stowarzyszenia absolwentów.

 

Post scriptum

Historia toczy się dalej. Po krytycznym okresie z przełomu roku 1996/97 Szkoła została, zgodnie z naszą wolą, przekształcona w Instytut Zdrowia Publicznego Wydziału Ochrony Zdrowia. Zamknął się pierwszy etap jej historii i po siedmiu latach szczęśliwego, ale i niebezpiecznego dzieciństwa, przyszedł czas szkoły podstawowej i dojrzewania. Czas pierwszych cenzurek, dostosowywania się do ogólnie przyjętych norm i systemu edukacji. Mam nadzieję, że będzie to równie twórczy i piękny czas, ponieważ będzie tworzony przez ludzi, którzy uwierzyli, że Szkoła to nie tylko instytucja, ale społeczność nauczycieli, studentów, absolwentów i przyjaciół, wierząca w te same idee i szukająca wytrwale odpowiedzi na pytania, na które być może odpowiedzi nie ma. Dopóty jesteśmy zawodowcami, dopóki stać nas na zadawanie pytań…

Ryś, lato 1997.

Koniec części drugiej. Cdn.

---

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 5 października 2021

---

1. Tekst oparty jest na treści broszury autorstwa Andrzeja Rysia i Anny Szeteli pt. Dziesięć lat istnienia Szkoły Zdrowia Publicznego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia ludzi, zdarzeń i instytucji (Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Versalius, Kraków 2001). Tekst po redakcji Stojgniewa J. Sitko. Wszystkie zdjęcia ze zbiorów prywatnych autorów i z zasobów IZP.