Zdjęcie autorstwa: Priscilla du Preez | źródło: Unsplash

Autorzy streszczenia: Anna Sagan, Iwona Kowalska-Bobko, Daria Biechowska, Maciej Rogala, Małgorzata Gałązka-Sobotka

Punkt wyjścia czyli obraz własny polskiej psychiatrii

Polska jako kraj od wielu lat zmaga się z problemem zapewnienia pacjentom należytej opieki psychiatrycznej od strony systemowej i organizacyjnej. Główną przyczyną tej sytuacji jest skrajnie niski poziom finansowania psychiatrii – jeden z najniższych w Europie oraz zbyt duża liczba łóżek szpitalnych przy jednoczesnym niedoborze opieki ambulatoryjnej i dziennej. Nasz system cechuje brak odpowiednej proporcji pomiędzy bazą w szpitalną (na którą przeznacza się aż 70% wszystkich środków) i nie szpitalną. Jednocześnie mierzymy się z niedorozwojem opieki o charakterze środowiskowym i rozproszeniem opieki medycznej. Wszystko to powoduje, że część pacjentów nie ma dostępu do kompleksowej i koordynowanej opieki psychiatrycznej. Kolejnym nabrzmiałym problemem są niedobory kadry medycznej – mamy za mało psychiatrów w stosunku do dużych i stale rosnących potrzeb zdrowotnych, co jeszcze bardziej uwydatniła pandemia koronawirusa. Dodatkową barierą jest to, iż większość łóżek jest zlokalizowanych w dedykowanych szpitalach psychiatrycznych (aż 2/3) a nie np. w szpitalach ogólnych. Zdaniem ekspertów może to wzmacniać poczucie społecznej stygmatyzacji pacjentów z problemami psychicznymi. Podobnie jak w kwestii poziomu finansowania, jesteśmy daleko w tyle za innymi krajami europejskimi także w zakresie nowoczesnych trendów, takich jak zmniejszanie zakresu opieki szpitalnej na rzecz rozwoju modelu środowiskowego. A  zaniedbań w tym zakresie jest wiele. Jeśli uwzględnimy na dane z roku 2018 dotyczące np. pacjentów ze schizofrenią to okaże się, że 95% z nich leczonych było na oddziałach szpitalnych a tylko 5% miało dostęp do środowiskowej lub dziennej opieki medycznej.

Model opieki środowiskowej jest oparty na centrach zdrowia psychicznego działających na zasadzie przychodni zlokalizowanych blisko miejsca zamieszkania (w ramach lokalnej wspólnoty społecznej) przy jednoczesnym odchodzeniu od opieki szpitalnej, która będzie nadal realizowana w najtrudniejszych przypadkach wymagających hospitalizacji. Model opieki środowiskowej zakłada kompleksowość i koordynację opieki nad pacjentem w ramach działających struktur centrów zdrowia psychicznego a zatem wypełnia dotychczasowe braki związane z rozproszeniem świadczeń zdrowotnych i brakiem koordynacji całego procesu.

Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego

Od roku 2018 wdrażany jest Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Jego  najważniejszy cel to upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej. W ramach jego wdraża się rozwiązania organizacyjne w postaci Centrów Zdrowia Psychicznego (CZP), które są obecnie testowane na zasadzie pilotażu. Pierwsze wyniki wskazują, iż cel ten jest sukcesywnie realizowany, co można uznać za krok w dobrym kierunku. Z końcem roku 2022 planuje się zakończenie tego pilotażu i będzie to zapewne punkt zwrotny do budowania dalszej strategii.

Pilotaż Centrów Zdrowia Psychicznego (CZP)

Centra Zdrowia Psychicznego (CZP) to bez wątpienia nowa jakość w polskiej psychiatrii. Ich zadaniem jest udzielanie pomocy czynnej, długoterminowej, krótkoterminowej, doraźnej oraz konsultacyjnej a jej głównymi wyznacznikami są wszechstronność i koordynacja realizowana w oparciu o pomoc doraźną, ambulatoryjną, dzienną, szpitalną i środowiskową. Opieka w tym modelu jest dedykowana lokalnej społeczności i jest realizowana w pobliżu miejsca zamieszkania.

Co ciekawe, w ramach tego nowego modelu opieki, osoby korzystające z pomocy czynnej mają obligatoryjnie opracowywane plany terapii i zdrowienia oraz wyznaczonego koordynatora opieki. Pojawiła się również nowa profesja  – asystenci zdrowienia, którzy przez własne doświadczenia i po odpowiednim przeszkoleniu udzielają wsparcia psychicznego pacjentom.

Ocena potrzeb zdrowotnych, diagnoza i plan opieki w CZP

Struktura CZP składa się z poradni zdrowia psychicznego, zespołu leczenia środowiskowego (domowego), oddziału dziennego psychiatrycznego oraz oddziału psychiatrycznego (całodobowego). Jeśli placówka nie posiada w swojej strukturze oddziału psychiatrycznego to te świadczenia mogą być udzielane przez podwykonawcę. W każdym CZP w ramach poradni zdrowia psychicznego funkcjonuje punkt zgłoszeniowo-koordynacyjny czynny w dni robocze w godz.  8:00-18:00, gdzie można uzyskać informacje o możliwościach uzyskania świadczeń opieki zdrowotnej, jest przeprowadzana wstępna ocena potrzeb zdrowotnych i na tej podstawie ustalany jest wstępny planu postępowania. Co ważne, następuje również uzgodnienie terminu przyjęcia pacjenta i wskazanie miejsca uzyskania niezbędnego świadczenia psychiatrycznego, które w przypadkach pilnych powinno nastąpić nie później niż 72 godziny od zgłoszenia.

Dlaczego reforma psychiatrii poszła w kierunku opieki poza szpitalnej? Według ekspertów, model środowiskowej opieki psychiatrycznej jest uznawany współcześnie za optymalne rozwiązanie systemowe i organizacyjne, sprzyja uzyskiwaniu lepszych wyników w procesie zdrowienia i przywracania uczestnictwa społecznego osób z problemami zdrowia psychicznego, a także w przeciwdziałaniu zjawisku stygmatyzacji.

Światełko w tunelu – czy przełamiemy impas?

Z końcem roku 2021 na terenie 16 województw powstało łącznie 41 takich placówek, z których 33 działało. Jeśli popatrzymy na mapę zabezpieczenia to obejmowały one swoim zasięgiem 3,8 miliona a zatem około 12% populacji powyżej 18. roku życia. Według założeń całej reformy do roku 2027 ma powstać około 250-300 takich centrów zlokalizowanych w rożnych regionach kraju. Wstępne wyniki pilotażu wskazują, iż dzięki powstaniu CZP nastąpił rozwój pomocy ambulatoryjnej i środowiskowej, w tym pomocy psychologicznej, przy jednoczesnej redukcji hospitalizacji. Ogólna ocena pilotażu jest pozytywna choć podkreśla się zbyt wolne i jedynie częściowe wdrażanie jej elementów.

Czy możemy zatem mówić o przełomie? Wydaje się, że tak ale wśród obaw o dalsze wdrażanie niezbędnych zmian pojawiają się dwie główne związane z niskim poziomem finansowania a przede wszystkim bardzo dużymi niedoborami kadrowymi wśród lekarzy psychiatrów. Choć z drugiej strony napawa optymizmem informacja z początków maja tego roku podana przez Ministerstwo Zdrowia mówiąca, iż do działających już 40 centrów – dzięki którym objęto dotąd opieką już 4,5 mln dorosłych Polaków – dołączyły kolejne 34 placówki środowiskowe.

Kontakt do autorów artykułu naukowego: Anna Sagan, Iwona Kowalska-Bobko, Daria Biechowska, Maciej Rogala, Małgorzata Gałązka-Sobotka

Tekst na blogu powstał w oparciu o artykuł w czasopiśmie  „International Journal of Environmental Research and Public Health”  i jest dostępny pod poniższym linkiem: Implementation of Mental Health Centres Pilots in Poland since 2018: A Chance to Move towards Community-Based Mental Health Services.

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 31 maja 2022

Źródła:

1. Ministerstwo Zdrowia. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017–2022 https://www.gov.pl/web/zdrowie/narodowyprogram-ochrony-zdrowia-psychicznego1
2. Ministerstwo Zdrowia Zdrowa przyszłość. Ramy Strategiczne Rozwoju Systemu Ochrony Zdrowia na lata 2021–2027, z perspektywa˛ do 2030 r. https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//3/12348352/12798638/12798639/dokument509761.pdf
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 kwietnia 2018 r. w Sprawie Programu Pilotażowego w Centrach Zdrowia Psychicznego https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180000852/O/D20180852.pdf
4. Anczewska, M.; Balicki, M.; Droździkowska, A.; Gorczyca, P.; Janus, J.; Paciorek, S.; Plisko, R.; Zięba, M. Analiza świadczeń psychiatrycznych dla pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii sprawozdanych do Narodowego Funduszu Zdrowia w latach 2009–2018. Psychiatria Polska 2021, 239, 1–21.
5. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Raport Końcowy w w sprawie realizacji zadania polegającego na prowadzeniu prac nadzorująco-kontrolnych dotyczących realizacji programu pilotażowego psychiatrii środowiskowej w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Biuro ds. Pilotażu Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego—Instytut Psychiatrii i Neurologii. Warszawa 2021
6. Ministerstwo Zdrowia. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 grudnia 2021 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie programu pilotażowego w centrach zdrowia psychicznego http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20210002491/O/D20212491.pdf
7. Podogrodzka-Niell, M.; Tyszkowska, M. Stygmatyzacja na drodze zdrowienia w chorobach psychicznych—czynniki związane z funkcjonowaniem społecznym. Psychiatria Polska 2014, 48, 1201–1211.
8. Grzela E. MZ: planujemy przekuć pilotaż CZP na rozwiązanie systemowe. Puls Medycyny 2022 https://pulsmedycyny.pl/mz-planujemy-przekuc-pilotaz-czp-na-rozwiazanie-systemowe-1150161