Autorzy streszczenia: Michał Zabdyr-Jamróz, Rafał Olszowski

Wysiłki Polski w walce z COVID-19 utrudnione były przez powszechność postaw sceptycznych wobec szczepień i przeciwnych ograniczeniom pandemicznym. W tym kontekście idea obowiązkowych  szczepień przeciwko tej chorobie napotkała silny opór w debacie publicznej. Zbadanie dyskursu przeciwników i zwolenników obowiązkowych szczepień może pomóc w odkryciu oraz zrozumieniu ich motywacji oraz projektowaniu strategii komunikacji w obszarze zdrowia publicznego.

Celem naszego badania było zbadanie tych kwestii poprzez analizy sieci społecznościowych i analizy treści dyskusji na Twitterze dotyczących zamiaru polskiego Ministerstwa Zdrowia wprowadzenia obowiązkowych szczepień przeciwko COVID-19. Z przeglądu literatury wynika, że niniejsze badanie jest pierwszym, które dotyczy analizy sieci skupionej na debacie dotyczącej obowiązkowych szczepień COVID-19 w polskojęzycznej społeczności na Twitterze. Nasze wyniki są zgodne z wcześniejszymi badaniami, które ujawniły, w jaki sposób Twitter odegrał istotną rolę w rozpowszechnianiu informacji medycznych i dezinformacji podczas pandemii COVID-19.

Dane z Twittera były pobierane od 26 lipca do 9 grudnia 2021 roku za pośrednictwem API v2 for Academic Research i analizowane za pomocą oprogramowania NodeXL i Gephi. Podczas przeprowadzania analizy sieci społecznościowych węzły zostały uszeregowane według ich centralności (betweenness centrality). Analiza klastrów dokonana z użyciem algorytmu Clauset – Newman – Moore ujawniła dwie ważne grupy użytkowników: zwolenników i przeciwników obowiązkowych szczepień. Zbadano również trendy związane z czasem pojawiania się tweetów, najczęściej używane hashtagi, nastroje wyrażane w najpopularniejszych tweetach oraz korelacje z danymi statystycznymi dotyczącymi pandemii COVID-19.

Jak grupują się zwolennicy i przeciwnicy obowiązku szczepień

Na rysunku 1. przedstawiliśmy wykres sieci społecznościowej 21.779 użytkowników Twittera dyskutujących o obowiązkowym szczepieniu COVID-19 w Polsce w okresie od 26 lipca do 9 grudnia 2021 roku. Dwie największe grupy użytkowników wyróżnione algorytmem grupowania to:

• zwolennicy obowiązku szczepień (grupa oznaczona kolorem ciemnozielonym)
• oraz przeciwnicy nakazu szczepień (grupa oznaczona kolorem ciemnoróżowym).

Rysunek 1. Wykres sieci społecznościowej użytkowników Twittera dyskutujących o obowiązkowym szczepieniu COVID-19 w Polsce w okresie od 26 lipca do 9 grudnia 2021 r. | Źródło: opracowanie własne autorów artykułu

Liczby w kółkach (od 1 do 10) oznaczają największe węzły, tj. tych użytkowników, do których najczęściej odnoszą się przedstawiciele poszczególnych grup:

1. a_niedzielski
2. __lewica
3. konfederacja_
4. mz_gov_pl
5. “citizen”
6. pisorgpl
7. piotr_schramm
8. morawieckim
9. lukaszbok
10. polsatnewspl

Wielkość węzłów na grafie jest zależna od ich wskaźników centralności (betweenness centrality). Centralność to liczba najkrótszych ścieżek przechodzących przez dany węzeł. Dla każdej pary węzłów w grafie istnieje co najmniej jedna najkrótsza ścieżka między wierzchołkami, poprowadzona tak, aby zminimalizować liczbę krawędzi, przez które przechodzi ścieżka. Im większy wskaźnik centralności danego węzła – czyli, w naszym przypadku, osoby cytowanej lub wzmiankowanej przez innych użytkowników – tym większy jest węzeł przedstawiony na rysunku.

Jak widać, do prawie wszystkich ważnych użytkowników odnosili się albo przeciwnicy albo zwolennicy obowiązku szczepień. Trzeba zauważyć, że kolory jakimi oznaczone są te węzły odnoszą się nie do stanowiska samego użytkownika wokół którego węzeł powstał, ale to jaka grupa najczęściej się do niego odnosi. Stąd węzeł nr 1 oznaczający profil twitterowy ministra zdrowia Adama Niedzielskiego – będącego zwolennikiem obowiązku szczepień – oznaczony jest kolorem przeciwników: na ciemnoróżowo. Nie powinno to dziwić, jako że to właśnie do sprawującego swój urząd w trakcie pandemii ministra zdrowia najczęściej odwoływali się twitterowi przeciwnicy obowiązku szczepień na COVID-19.

Wyniki i najważniejsze wnioski

Wyniki wskazują na znaczny stopień polaryzacji, dużą intensywność dyskusji oraz wysoki stopień zaangażowania użytkowników Twittera. Zwolennicy nakazu szczepień byli konsekwentnie liczniejsi, ale mniej zaangażowani i mniej zmobilizowani do propagowania własnych stanowisk. Przeciwnicy nakazu szczepień – choć mniej liczni – byli bardziej zmobilizowani do udziału w debacie: albo jako oryginalni autorzy, albo jako rozpowszechniający informacje. Orędownicy obowiązku mobilizują się tylko sporadycznie i to przy wystąpieniu pewnych sprzyjających okoliczności – tweetów dobrze trafiających w szersze narracje polityczne.

Nasze badanie wskazało szereg interesujących korelacji, które wymagałyby pogłębionych badań w celu ich potwierdzenia i/lub ustalenia związku przyczynowo-skutkowego. Na przykład, z zebranych danych wynikało, że większa liczba szczepień była skorelowana z większą aktywnością przeciwników nakazu szczepień. Otwiera to pole do dalszych badań nad przyczynami popularności tego typu opinii oraz kształtu debaty publicznej na tematy związane ze szczepionkami.

Najważniejsze wnioski z naszego badania są takie, że najaktywniejsi uczestnicy twitterowych debat na temat szczepień nie reprezentują całej opinii publicznej na platformie, choć mogą wywierać znaczący wpływ. Zdecydowana większość uczestników debaty to osoby, które nie mają profilu zawodowego związanego z medycyną czy nauką. W większym stopniu dotyczy to przeciwników nakazu szczepień niż zwolenników takiego nakazu.

Najbardziej wpływowe (najczęściej retweetowane) posty – zwłaszcza ze strony zwolenników nakazu szczepień – to nie te, które jedynie epatowały emocjami i tzw. perswazją społeczną (tj. afirmacją własnych postaw w celu wykorzystania efektu społecznego dowodu słuszności), ale raczej te, które wykorzystują emocje razem z tzw. rozumową perswazją i nawiązują do szerszych ram narracyjnych. Wiąże się to z odwoływaniem się do bardziej ogólnych norm rozumowania i spójności etycznej przez nawiązanie do wątków obecnych już w debatach dotyczących innych kwestii politycznych. Obserwacja i analiza najbardziej przykuwających uwagę tweetów może być pomocna w tworzeniu lepszej polityki informacyjnej dotyczącej szczepionek.

Debaty na Twitterze na temat szczepionek są zdominowane przez tzw. retorykę wiązania – gdzie komunikacja nie ma na celu perswazję, bo skierowana jest przede wszystkim do osób o podobnych poglądach. Tzw. retoryka budowania mostów – odwoływanie się do emocji i fundamentów postaw drugiej strony – jest mało obecna na Twitterze, jako platformie nie sprzyjającej tego typu deliberatywnym postawom. Warto jednak zastanowić się czy i w jaki sposób retoryka budowania mostów mogłaby być uwzględniana w strategiach komunikacyjnych adresowanych do osób niezdecydowanych.

Należy pamiętać, że debata na Twitterze niekoniecznie jest reprezentatywna dla kształtu opinii publicznej na temat obowiązku szczepień przeciwko COVID-19. Jasnym jest jednak, że debata ta może istotnie oddziaływać na szerszą opinie publiczną, także pośrednio – np. przez artykuły w gazetach czy wypowiedzi w telewizji autorstwa uczestników debat na Twitterze, albo choćby przez przekazywanie informacji z mediów społecznościowych w codziennych rozmowach twarzą w twarz.

Podsumowanie

Zbadanie dyskursu zwolenników i przeciwników obowiązku szczepień na COVID-19 może pomóc w określeniu jaki przekaz na ich rzecz rezonuje najlepiej w debacie publicznej. Analiza interakcji między nimi może przynieść lepsze zrozumienie osi sporu i potencjalnych strategii perswazji. Nasze badanie przeciera szlaki w takim bardziej systematycznym monitorowaniu debaty publicznej na temat szczepionek. W ten sposób może pomóc nie tylko w przeciwdziałaniu dezinformacji, ale także w tworzeniu narracji opartych na dowodach, które byłby także emocjonalnie motywujące.

Kontakt do autorów streszczenia: Michał Zabdyr-Jamróz, Rafał Olszowski

Zapraszamy do lektury pełnej wersji artykułu (w otwartym dostępie), który ukazał się w czasopiśmie “Vaccines”, autorstwa: Rafała Olszowskiego, Michała Zabdyr-Jamroza, Sebastiana Barana, Piotra Pięty i Wasima Ahmeda – pod tytułem:

A Social Network Analysis of Tweets Related to Mandatory COVID-19 Vaccination in Poland

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 14 lipca 2022

Niektóre fragmenty niniejszego tekstu zaczerpnięte zostały ze streszczania przygotowanego na stronę UJ Po Prostu Nauka. Badanie częściowo sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki (grant UMO-2018/28/C/HS5/00543)