Autor zdjęcia: skeeze | źródło: pixarbay

Autor: Mariusz Duplaga

Pojęcie kompetencji zdrowotnych (KZ) jest pomostem pomiędzy promocją zdrowia i edukacją zdrowotną a usamodzielnieniem i upodmiotowieniem jednostek i społeczności w ich decyzjach zdrowotnych. Światowa Organizacja Zdrowia zdefiniowała KZ jako umiejętności poznawcze i społeczne determinujące motywację i zdolność jednostek do uzyskania dostępu, zrozumienia i wykorzystania informacji po to, aby promować i utrzymać dobre zdrowie [1].

Duże znaczenie dla popularyzacji pojęcia KZ oraz do ich pomiaru w Europie miał międzynarodowy projekt zatytułowany European Health Literacy Survey (HLS-EU) realizowany w latach 2009-2012 [2]. W projekcie uczestniczyli partnerzy z 8 krajów europejskich, a Polskę reprezentował Instytut Kardiologii w Warszawie. W ramach projektu przeprowadzono wszechstronny przegląd dostępnych definicji i modeli kompetencji zdrowotnych. Opracowano także nowe narzędzie pomiarowe KZ (kwestionariusz HLS-EU-Q) składające się w wersji podstawowej z 47 pytań [2]. Wyniki oceny KZ były zaskakujące. Zdumiewała przede wszystkim niespodziewanie wysoka liczba osób z niskim kompetencjami [3]. Przykładowo, w Austrii odsetek respondentów z nieadekwatnymi KZ wynosił aż 18,2%, a z problematycznymi 38,2%. W Bułgarii te wartości wynosiły odpowiednio 26,9% i 35,2%. W Polsce nieadekwatny poziom kompetencji zdrowotnych wykazywało 10,2%, a problematyczny 34,4% respondentów. Warto też wspomnieć, że średni współczynnik KZ wynosił w Polsce 34,5 i był zbliżony do poziomu uzyskanego dla Niemiec.  

Mimo licznych inicjatyw mających na celu ocenę i rozwijanie kompetencji zdrowotnych – realizowanych w Europie i na świecie – w Polsce to pojęcie nie cieszy się zbyt dużą popularnością.  Zakład Promocji Zdrowia i e-Zdrowia Instytutu Zdrowia Publicznego WNZ UJCM podjął starania, aby kontynuować badania dotyczące KZ, a także kompetencji e-zdrowotnych (KeZ) w różnych grupach respondentów. Do tej pory zrealizowano badania KZ i KeZ w ogólnej populacji, wśród kobiet do 35 roku życia oraz wśród osób w okresie późnej dorosłości, a także wśród uczniów szkół średnich na terenie województwa małopolskiego. Aktualnie prowadzony jest projekt mający na celu określenie czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu KZ wpływają na akceptację i radzenie sobie z chorobą u osób z przewlekłymi schorzeniami.

Jednym z efektów podjętych badań, jest publikacja wyników oceny KZ w polskiej populacji przeprowadzonej w 5 lat po badaniu w projekcie EHLS. Tym razem, sondaż przeprowadzono w reprezentatywnej próbie polskiej populacji metodą wywiadu telefonicznego wspomaganego komputerowo. Do oceny KZ zastosowano skrócony formularz HLS-EU-Q składający się z 16 pytań (HLS-EU-Q16). Wyniki sondażu zostały opublikowane w styczniu 2020 w czasopiśmie International Journal of Environmental Research and Public Health [4]. Interpretacja oceny kompetencji zdrowotnych przy pomocy kwestionariusza HLS-EU-Q16 różni się od tej stosowanej w przypadku kwestionariusza podstawowego, tak więc trudno odnieść uzyskane wyniki bezpośrednio do badania w polskiej populacji z 2011 roku. Warto jednak podkreślić, że udział respondentów z ograniczonymi (czyli nieadekwatnymi lub problematycznymi) KZ wyniósł 34,8%. Ponadto, wśród zmiennych społeczno-demograficznych, poziom KZ wykazywał statystycznie istotny związek tylko z wiekiem, stanem cywilnym i aktywnością zawodową. Zależności te miały dość ograniczony charakter. Przykładowo, jeśli chodzi o wiek, to osoby reprezentujące grupę wiekową 18-29 lat częściej wykazywały ograniczone KZ niż osoby z grupy 50-59 lat. Osoby pozostające w związku małżeńskim rzadziej miały ograniczone KZ niż osoby niezamężne. Ponadto, studenci i uczniowie prawie dwa razy częściej przejawiali ograniczone KZ niż osoby aktywne zawodowo (pracownicy, przedsiębiorcy).

Oczywiście sondaż diagnostyczny nie pozwala na wnioskowanie co do związku przyczynowego. Dlatego też założenia co do zmiennych, które mogą być zależne od poziomu KZ, przyjęto na podstawie wcześniejszych badań. Wśród konsekwencji ograniczonego poziom KZ oceniano korzystanie z zasobów ochrony zdrowia, stan zdrowia oraz zachowania zdrowotne.

Okazało się, że osoby o ograniczonych KZ 2,5 razy częściej oceniają stan swojego zdrowia jako niezadowalający. Tacy respondenci byli także 2 razy częściej co najmniej raz hospitalizowani w 12 miesiącach poprzedzających badanie. Wśród osób z niepełnosprawnościami ograniczone KZ stwierdzono prawie 2 razy, a wśród osób z otyłością 1,7 razy częściej niż u osób bez niepełnosprawności czy otyłości. Wreszcie, osoby z ograniczonymi KZ rzadziej podejmowały aktywność fizyczną i spożywały mniejsze ilości warzyw i owoców. 

KZ to złożony problem i przełożenie uzyskanych wyników na zależności o charakterze przyczynowo-skutkowym nie jest łatwe. Wyniki sondażu skłaniają jednak do dalszych pytań. Przykładowo, dlaczego istnieje związek pomiędzy przyjęciami do szpitala i ograniczonymi KZ. Z jednej strony, można przypuszczać, że – szczególnie u pacjentów z przewlekłymi chorobami – niewystarczające KZ mogą mieć związek z gorszym przestrzeganiem zaleceń i większym ryzykiem zaostrzeń choroby. Ale dlaczego, kolejne pobyty w szpitalu nie przyczyniają się do wzrostu KZ? Przecież samo doświadczenie polegające na bardziej intensywnych interakcjach z pracownikami ochrony zdrowia, powinno skłaniać do budowania własnej wiedzy, umiejętności radzenia sobie z chorobą i dbania o zdrowie.

A może w polskim systemie ochrony zdrowia brakuje nastawienia na kształtowanie KZ u pacjentów i rozwijanie u nich umiejętności niezbędnych do pokonywania trudności związanych z chorobą? Kontakt z systemem ochrony zdrowia dla obywateli i pacjentów, powinien wykraczać poza samo otrzymanie świadczenia medycznego. Świadomość tego stała się podstawą działań na rzecz tworzenia placówek medycznych przyjaznych kompetencjom zdrowotnym [5]. W takich placówkach wykrycie ograniczonych KZ jest celem badań przesiewowych a pacjent z takimi KZ jest traktowany jak pacjent zwiększonego ryzyka. Ponadto, ograniczone KZ – poza zdiagnozowanymi problemami zdrowotnymi – są przesłanką dla podjęcia działań edukacyjnych i poprawy komunikacji z pacjentem.

Wśród innych, jak się wydaje zaskakujących obserwacji, należy wymienić brak związku ograniczonych KZ z paleniem tytoniu czy też konsumpcją alkoholu. Jak się wydaje nie ma prostego związku pomiędzy KZ a takimi zachowaniami. Z jednej strony może to wynikać z faktu, że podejmowanie ryzykowanych zachowań tego typu ma związek z wieloma innymi uwarunkowaniami niż tylko KZ. Z drugiej strony, być może zastosowanie kwestionariusza składającego się tylko z 16 pytań wiązało się z mniejsza czułością wykrywania takich zależności. 

Dość wysoki udział osób z ograniczonymi KZ obserwowanymi zarówno w sondażu EHLS z 2011 roku jak i w badaniu opublikowanym ostatnio wydaje się potwierdzać zasadność wzmożonych wysiłków na rzecz poszerzenia wiedzy, rozwoju umiejętności, a także kształtowania właściwych postaw zdrowotnych. W tym kontekście, z niecierpliwością należy oczekiwać wdrożenia przedmiotu wiedza o zdrowiu w programach szkolnych w Polsce. Warto też chyba skorzystać z takich inicjatyw jak „placówka medyczna przyjazna KZ”.

Kontakt do autora: Mariusz Duplaga

Więcej na ten temat znaleźć można w najnowszej publikacji:

Duplaga, M. (2020). Determinants and Consequences of Limited Health Literacy in Polish Society. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(2), 642.

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 12 lutego 2020

Źródła:

1. Nutbeam, D., & Kickbusch, I. (1998). Health promotion glossary. In Health Promotion International (Vol. 13, Issue 4, pp. 349–364). Oxford University Press.
2. Sørensen, Kristine, Van Den Broucke, S., Fullam, J., Doyle, G., Pelikan, J., Slonska, Z., & Brand, H. (2012). Health literacy and public health: A systematic review and integration of definitions and models. In BMC Public Health (Vol. 12, Issue 1). 
3. Sørensen, K, Pelikan, J., Rothlin, F., Ganahl, K., Slonska, Z., Doyle, G., Fullam, J., Kondilis, B., Agrafiotis, D., & Uiters, E. (2015). Health literacy in Europe: comparative results of the European health literacy survey (HLS-EU). European Journal of Public Health, 25(6), 1053–1058. 
4. Duplaga, M. (2020). Determinants and Consequences of Limited Health Literacy in Polish Society. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(2), 642. https://doi.org/10.3390/ijerph17020642
5. Pelikan, J. M. (2019). Health-literate healthcare organizations. In O. Okan, U. Bauer, D. Levin-Zamir, P. Pinheiro, & K. Sørensen (Eds.), International Handbook of Health Literacy (pp. 539–553). Policy Press.