Stanisław Wyspiański, Macierzyństwo (1905) | źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie / wikimedia commons

Autorka streszczenia: Magdalena Klimek

O tym jak negatywne konsekwencje dla zdrowia może mieć stres nie trzeba już prawdopodobnie nikogo przekonywać. Coraz więcej badań wskazuje na to, że nasze zdrowie w dorosłości „programowane” jest przez stres, na który byliśmy narażeni w dzieciństwie.

Okres, w którym się rozwijamy jest wyjątkowo krytyczny ze względu na kształtujący się wciąż układ nerwowy, hormonalny czy immunologiczny. Wszystkie one są szczególnie podatne na negatywne konsekwencje trudnych doświadczeń pierwszych lat życia – stresu w postaci np. wydarzeń traumatycznych, emocjonalnych lub fizycznych zaniedbań czy nadużyć.

Badania z ostatnich dekad wskazują, że stres przeżywany w okresie dzieciństwa zwiększa w dorosłym życiu ryzyko licznych zaburzeń zdrowia psychicznego oraz fizycznego m.in. depresji, chorób układu krążenia, niektórych nowotworów, zaburzeń metabolicznych, a także przyspiesza procesy starzenia (przegląd badań: Finlay i wsp., 2022). Jednakże niewielu badaczy dotychczas skupiło się na zweryfikowaniu znaczenia trudnych doświadczeń z dzieciństwa dla dalszego zdrowia reprodukcyjnego kobiet. Dotyczy to szczególnie perspektywy całożyciowej historii reprodukcyjnej, obejmującej okres od momentu pierwszej miesiączki do zakończenia rozrodczości (np. wyznaczonej okresem menopauzy lub urodzeniem ostatniego dziecka).

Z ewolucyjnego punktu widzenia – zgodnie z „teorią historii życia” (Stearns, 2000) – doświadczenie trudnych, zagrażających przetrwaniu warunków wczesnorozwojowych, skutkować powinno przyspieszeniem procesów prowadzących do przekazania kopii własnych genów kolejnym pokoleniom. Oznacza to zatem przyspieszoną historię reprodukcyjną, tj. szybsze urodzenie pierwszego czy ostatniego dziecka, krótsze odstępy pomiędzy poszczególnymi ciążami, itd. Z jednej strony, wcześniejsze rozpoczęcie życia reprodukcyjnego daje szansę na urodzenie dużej liczby potomstwa, z którego przynajmniej część ma szansę przeżyć (zjawisko korzystne z perspektywy ewolucyjnej). Z drugiej jednak strony takie przyspieszenie tempa reprodukcji może prowadzić do zmniejszenia inwestycji w potomstwo i zagrozić jego przetrwaniu.

W Zakładzie Zdrowia i Środowiska postanowiliśmy sprawdzić powyższe założenia. Poszukiwaliśmy odpowiedzi na pytanie czy doświadczenie stresu psychologicznego w okresie dzieciństwa będzie skutkować przyspieszonym dojrzewaniem kobiet, a także przyspieszoną historią reprodukcyjną, a w konsekwencji posiadaniem liczniejszego potomstwa. Postanowiliśmy także sprawdzić, czy kobiety, które doświadczyły trudnych wydarzeń w dzieciństwie urodziły średnio mniejszą liczbę chłopców w stosunku do liczby dziewczynek. Sugeruje się, że kobiety w gorszej kondycji biologicznej rzadziej rodzą synów (Trivers & Willard 1793). Dziać się tak może z uwagi na fakt, że ciąża oraz okres karmienia piersią chłopców wiążą się z wyższym wydatkiem energetycznym dla kobiety niż w przypadku urodzenia dziewczynki.  

Nasze hipotezy zweryfikowaliśmy w populacji kobiet wiejskich, pochodzących z Beskidu Wyspowego. Obszar ten przez lata charakteryzowało niskie rozpowszechnienie stosowania metod antykoncepcji, a zatem stanowi idealnie miejsce do testowania hipotez dotyczących rozrodczości. Grupa 131 kobiet w wieku poreprodukcyjnym (średnio 60 lat), odpowiedziała na pytania zawarte w kwestionariuszu Childhood Trauma Questionnaire (CTQ, Childhood Trauma Questionnaire). Jest to powszechnie stosowane narzędzie do oceny poziomu stresu psychologicznego w dzieciństwie, zwierające pytania dotyczące m.in. emocjonalnych i fizycznych zaniedbań oraz nadużyć. W naszym przypadku pytania dotyczyły okresu przed wystąpieniem pierwszej miesiączki u kobiety. Ponadto, zapytaliśmy kobiety o ich historię reprodukcyjną, począwszy od wieku pierwszej miesiączki, poprzez wiek urodzenia pierwszego i ostatniego dziecka, długość okresów między ciążami, liczbę urodzonych dzieci oraz ich płeć.

Zgodnie z naszymi przewidywaniami, zaobserwowaliśmy, że:

• kobiety, które doświadczyły emocjonalnego oraz fizycznego zaniedbania w okresie dzieciństwa wcześniej dojrzewały, czyli wcześniej zaczynały miesiączkować;
• kobiety, które doświadczyły emocjonalnych nadużyć w dzieciństwie wcześniej rodziły pierwsze dziecko;
• kobiety, które doświadczyły fizycznych nadużyć posiadały mniej synów (w stosunku do liczby córek).

Podsumowując, doświadczenie w trakcie dzieciństwa stresu o różnym rodzaju może mieć długoterminowe znaczenie dla reprodukcji kobiet. Uzyskane rezultaty częściowo potwierdzają naszą hipotezę o przyspieszonym tempie reprodukcji i potencjalnie gorszej kondycji biologicznej kobiet, które eksponowane były na trudne warunki wczesnorozwojowe.

Wyniki naszego badania mogą być potencjalnie interesujące dla specjalistów zdrowia publicznego podczas planowania programów badań przesiewowych i interwencji ukierunkowanych na wykrywanie oraz ograniczanie szkodliwych skutków zwiększonego stresu psychologicznego we wczesnym okresie życia. Takie interwencje są kluczowe ze względu na fakt, że przyspieszone dojrzewanie może mieć również niekorzystne konsekwencje dla kobiet, np. zwiększać ryzyko raka piersi czy jajnika (Gong et al., 2013; Goldberg et al., 2020).

Być może interwencje w zakresie zdrowia publicznego w przyszłości mogłyby koncentrować się zarówno na dziewczętach doświadczających stresu psychologicznego we wczesnych latach życia, ale także na dorosłych kobietach, które doświadczyły już przyspieszonego dojrzewania i wcześniejszego wejścia w życie reprodukcyjne.

Obiecującym podejściem, któremu ostatnio poświęca się coraz więcej uwagi, a które mogłyby być elementem planowanych strategii zdrowia publicznego, mogą być interwencje redukujące stres. Zaliczają się do nich takie jak techniki oparte na uważności (ang. mindfulness-based stress reduction techniques, MBSR). Zastosowanie ich wiąże się z polepszeniem zdrowia psychicznego dzieci (Dunning et al., 2019) oraz obniżonymi poziomami zapalnych markerów starzenia (Lindsay et al., 2022), które są uważane za potencjalne czynniki gorszego stanu zdrowia w wieku dorosłym u osób doświadczających stresu we wczesnych latach życia.

Kontakt do autorki: Magdalena Klimek

Zapraszamy do lektury pełnego tekstu:

Klimek, M., Entringer, S., Matras, A., Blukacz, M., Nenko, I., Galbarczyk, A., Jasienska G. Early-life adversities and later-life reproductive patterns in women with fully traced reproductive history. Scientific Reports 13, 9328 (2023).

Publikacja powstała we współpracy z Uniwersytetem Charité w Berlinie, a jej realizacja była możliwa dzięki wsparciu finansowemu Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej w ramach stypendium im. Mieczysława Bekkera dla M.K.

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, A. Galbarczyk, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 13 września 2023

Źródła:

1. Dunning, D. L. et al. Research Review: The effects of mindfulness‐based interventions on cognition and mental health in children and adolescents–a meta‐analysis of randomized controlled trials. Journal of Child Psychology and Psychiatry 60, 244-258 (2019).
2. Finlay, S., Roth, C., Zimsen, T., Bridson, T. L., Sarnyai, Z., & McDermott, B. (2022). Adverse childhood experiences and allostatic load: A systematic review. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 136, 104605.
3. Goldberg, M., D’Aloisio, A. A., O’Brien, K. M., Zhao, S. & Sandler, D. P. Pubertal timing and breast cancer risk in the Sister Study cohort. Breast Cancer Research 22, 1-11 (2020).
4. Gong, T. T., Wu, Q. J., Vogtmann, E., Lin, B. & Wang, Y. L. Age at menarche and risk of ovarian cancer: a meta‐analysis of epidemiological studies. International Journal of Cancer 132, 2894-2900 (2013).
5. Lindsay, E. K. et al. Mindfulness-based stress reduction increases stimulated IL-6 production among lonely older adults: A randomized controlled trial. Brain, Behavior, and Immunity 104, 6-15 (2022).
6. Stearns, S. C. Life history evolution: successes, limitations, and prospects. Naturwissenschaften 87, 476-486 (2000).
7. Trivers, R. L. & Willard, D. E. Natural selection of parental ability to vary the sex ratio of offspring. Science. 179, 90–92 (1973).