Źródło: freepic

Autorki: Karolina Sobecka, Sylwia Wójcik

Pojęcie promocji zdrowia – łączące promocję zdrowia fizycznego i (docenionego później) zdrowia psychicznego – pojawiło się jako kolejny etap myślenia o zdrowiu publicznym, jako o poprawie i utrzymaniu zdrowia. Promocja zdrowia uwzględnia zasadniczo dwie strategie. Pierwszą jest kształtowania środowiska tak, aby sprzyjało ono podejmowaniu korzystnych dla zdrowia decyzji – to „czynienie zdrowszych wyborów wyborami łatwiejszymi”. Druga strategia dotyczy rozwijania zdolności do podejmowania racjonalnych decyzji zdrowotnych. Zwykle cel tej ostatniej – tj. wiedzę, umiejętności i postawy dotyczące zdrowia – określa się jako kompetencje zdrowotne (KZ). Rozwój KZ jest obecnie uważany za jedno z kluczowych zadań promocji zdrowia. Przypisanie tak dużego znaczenia KZ wynika z tego, że wzrasta liczba dowodów potwierdzających ich wpływ na podejmowanie właściwych decyzji dotyczących zdrowia i radzenia sobie w kontaktach z systemem ochrony zdrowia [1].

Przełomowym wydarzeniem potwierdzającym znaczenie KZ była Światowa Konferencja Promocji Zdrowia w listopadzie 2016 roku w Szanghaju. W Deklaracji Szanghajskiej KZ uznano za jedną z krytycznych determinant zdrowia. Zwrócono w niej również szczególną uwagę na konieczność wzmacniania KZ przez podejmowanie krajowych i lokalnych inicjatyw we wszystkich populacjach i instytucjach edukacyjnych. Potwierdzono również, że adekwatny poziom KZ jest niezbędnym warunkiem dbałości o zdrowie, zarówno własne, jak
i najbliższych. Obecnie zakres pojęcia KZ jest bardzo szeroki. KZ obejmują takie umiejętności jak:

• rozumienie wskazówek przekazywanych pacjentowi przez lekarza,
• właściwe odczytanie treści ulotki zawierającej informację o leku,
• krytyczną analizę informacji dotyczących problemów zdrowotnych,
• podejmowanie adekwatnych wyborów dotyczących zdrowia własnego i najbliższych.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zdefiniowała KZ jako „umiejętności poznawcze
i społeczne, które określają motywację i zdolność jednostek do uzyskiwania dostępu, rozumienia i używania informacji, w sposób, który prowadzi do promocji i utrzymania dobrego zdrowia”. Według tej organizacji poprawa dostępu do informacji zdrowotnej oraz jej skuteczne wykorzystywanie prowadzi do wzmocnienia roli pacjenta, co jest niezbędnym elementem budowania partnerskich relacji pomiędzy pacjentem a lekarzem i racjonalnego korzystania z zasobów ochrony zdrowia [2].

Znaczenie aktywności związanych z korzystaniem z informacji zdrowotnej podkreślono także w definicji opracowanej przez Institute of Medicine w USA. Według niej KZ to indywidualna zdolność do uzyskiwania, przetwarzania i rozumienia podstawowych informacji i usług zdrowotnych niezbędna do podejmowania właściwych decyzji zdrowotnych. Na znaczenie umiejętności przetwarzania informacji zdrowotnych zwrócił też uwagę Don Nutbeam. Według tego autora rozwinięte KZ przyczyniają się do większego udziału w populacyjnych programach zdrowotnych oraz do większych możliwości wpływania na społeczne i ekonomiczne determinanty zdrowotne [3]. Ilona Kickbush i wsp. zwrócili także uwagę na to, że wysokie KZ są warunkiem odpowiedzialności za własne zdrowie. Pozwalają one na dokonywanie korzystnych wyborów dotyczących zdrowia w różnych sytuacjach i różnych środowiskach np. w domu, w pracy, w systemie ochrony zdrowia [4].

W Europie, bardzo duże znaczenie dla rozwoju pojęcia KZ miał projekt zatytułowany „Europejski Sondaż Kompetencji Zdrowotnych” (HLS-EU) realizowany w latach 2009-2012. Jego efektem było sformułowanie syntetycznej definicji mówiącej, że KZ mają związek z umiejętnościami pisania i czytania. Oznaczają także wiedzę, motywację i zdolność uzyskania dostępu, rozumienia, oceny i stosowania informacji zdrowotnych w procesie rozważania i podejmowania decyzji w codziennym życiu. KZ mają również związek z podejmowaniem decyzji dotyczących opieki zdrowotnej, prewencji chorób i promocji zdrowia w celu utrzymania lub poprawy jakości własnego życia. Ponadto, w ramach prac projektowych opracowano kwestionariusz mogący służyć do oceny KZ w różnych populacjach.

KZ to pojęcie wielowymiarowe, stąd liczne próby jego definiowania i pomiaru. Dostępne narzędzia służące do oceny KZ można podzielić na dwie główne kategorie:

• służące do oceny ogólnych KZ w różnych grupach respondentów,
• oraz takie, które stosuje się do oceny KZ niezbędnych do radzenia sobie z jakimś problemem zdrowotnym, np. cukrzycą.

Drugi podział wyróżnia narzędzia pomiarowe opierające się na samoocenie zdolności posługiwania się informacjami zdrowotnymi oraz takie, które pozwalają na określenie konkretnych umiejętności, np. zrozumienia informacji na ulotce lekowej. Do najpopularniejszych narzędzi ogólnych, opierających się na samoocenie dokonywanej przez respondenta należy kwestionariusz opracowany w projekcie HLS-EU oraz Kwestionariusz Kompetencji Zdrowotnych zaproponowany przez badaczy z Australii [5].

Warto też pamiętać, że KZ zależą od wielu czynników. Najczęściej wskazuje się na uwarunkowania społeczno-demograficzne, psychologiczne, kulturowe, ogólny poziom alfabetyzacji oraz wcześniejszy kontakt z systemem ochrony zdrowia. Wiadomo, że ograniczone KZ częściej występują u osób starszych [6], z niepełnosprawnościami [7], gorzej wykształconych [8] i o niższym statusie społeczno-ekonomiczny [9]. W niektórych badaniach stwierdzono także, że mężczyźni mają niższe KZ niż kobiety [10]. Ponadto, osoby z niższymi KZ gorzej oceniają stan swojego zdrowia [11].

Niski poziom kompetencji zdrowotnych może mieć poważne skutki zarówno dla obywateli, pacjentów jak i dla systemu ochrony zdrowia. Wśród niekorzystnych konsekwencji ograniczonych KZ wymienia się obiektywnie potwierdzony gorszy stan zdrowia [12], częstsze hospitalizacje [13] i zwiększoną umieralność [14]. Wiadomo też, że osoby o niższych KZ częściej nie stosują się do zaleceń lekarskich i nie przestrzegają farmakoterapii [15]. Wreszcie, niższy poziom KZ w społeczeństwie wiąże się z większymi obciążeniami finansowymi dla systemu ochrony zdrowia  [16].

KZ mają kluczowe znaczenie dla angażowania się w proces umacniania zdrowia własnego i najbliższych. Adekwatne KZ są warunkiem skutecznego korzystania z systemu ochrony zdrowia i kontaktów z pracownikami ochrony zdrowia. Wysoki poziom KZ przyczynia się do większej autonomii w dokonywaniu świadomych wyborów zdrowotnych. Kształtowanie adekwatnych KZ jest jednym z największych wyzwań dla promocji zdrowia. Stąd, duże znaczenie jakie w nowoczesnej promocji zdrowia kładzie się na monitorowanie i rozwój KZ w społeczeństwie. 

Kontakt do autorek: Karolina Sobecka, Sylwia Wójcik

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 11 maja 2020

Źródła:

1. Berkamn N.D., Sheridan S.L., Donahue K.E., Halpern D.J., Crotty K. (2011) Low health literacy and health outcomes: an update systematic review, Ann Intern Med, 155, 97-107
2. World Health Organization: Health Promotion Glossary (1998)
3. Nutbeam D. (2000) Health literacy as a public health goal: a challenge for contemporary health education and communication strategies into the 21st century, Health Promot Int, 15(3), 259-267
4. Kickbusch, I., Wait, S. and Maag, D. (2006) Navigating health: The role of health literacy. Alliance for Health and the Future, International Longevity Centre, London.
5. Osborne R.H., Batterham R.W., Elsworth G.R., Hawkins M., Buchbinder R. (2013) The grounded psychometric development and initial validation of the Health Literacy Questionnaire (HLQ), BMC Public Health, 13, 658
6. Brainard J., Like Y., Salter C., Koós T., Csizmadiai P. i wsp. (2016) Healthy ageing in Europe: prioritizing interventions to improvehealth literacy, BMC Res Notes, 9, 270
7. Caplan L., Wolfe F. Michaud K., Quinzanos I., Hirsh JM. (2014) Strong Association of Health Literacy With Functional Status Among Rheumatoid Arthritis Patients: A Cross-Sectional Study, Arthritis CareRes, 6, 508 –514
8. Todorovic N., Jovic-Vranes A., Djikanovic B., Pilipovic-Broceta N., Vasiljevic N. i wsp. (2019) Assessment of health literacy in the adult population registered to family medicine physicians in the Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina, Eur J Gen Pract, 25(1), 32-38
9. Becerra B.J., Arias D., Becerra M.B. (2017) Low Health Literacy among Immigrant Hispanics, J Racial Ethn Health Disparities, 4(3), 480–483
10. Sørensen, Broucke S., Fullam J., Doyle G., Pelikan J. i wsp. (2012) Health literacy and public health: a systematic review and integration of definitions and models, BMC Public Health, 25, 80
11. Duplaga, M. (2020) Determinants and Consequences of Limited Health Literacy in Polish Society. J. Environ. Res. Public Health, 17, 642
12. Cabellos-Garcia A., Castro- Sánchez E., Martinez-Sabater A., Díaz-Herrera M., Ocaña-Ortiz A. i wsp. (2020) Relationship between determinants of health, equity and dimensions of health literacy in patients with cardiovascular disease, Int J Environ Res Public Health, 17(6), 2082
13. Kripalani S., Goggins K., Nwosu S., Schildcrout J. (2015) Medication nonadherence before hospitalization for acute cardic events,J Health Comm, 20, 34-42
14. Kuhn, T.A. (2019) The association between health literacy and mortality in heart failure. Praca magisterska, Kent State University
15. Khaleghparast Sh., Maleki A., Salesi M., Ghanbari B., Maleki M. i wsp. (2019) Relationship between health literacy and adherence to treatment in cardiac patients, Iranian Heart Journal, 20(3), 27-35
16. Vandenbosch J, Van den Broucke S, Vancorenland S,. Avalosse H., Verniest R. i wsp. (2016) Health literacy and the use of healthcare services in Belgium, J Epidemiol Community Health, 70, 1032-1038