Zdjęcie: Christian Dubovan | źródło: Unsplash

Autorka: Magdalena Mrożek-Gąsiorowska

Obecnie, na dzień 25.03.2020 r., zgodnie z danymi Ministerstwa Zdrowia (MZ), wykryto w Polsce 957 przypadków zarażeń koronawirusem SARS-CoV-2 [1]. Dodatkowo według raportu MZ (stan na dzień 24.03.2020 r.) hospitalizowanych w związku z koronawirusem jest obecnie w Polsce blisko 1,5 tys. osób, natomiast ponad 62,5 tys. osób objętych jest dwutygodniową kwarantanną, ponad 53 tys. osób objętych jest nadzorem epidemiologicznym, a prawie 105 tys. osób zgłoszono do kwarantanny po powrocie do kraju [2].

W związku z rozprzestrzenianiem się choroby COVID-19 (Coronavirus Disease 2019) wywoływanej wirusem SARS-CoV-2 i coraz większą liczbą zachorowań oraz przypadków konieczności poddania się kwarantannie lub nadzorowi epidemiologicznemu w Polsce, powraca dyskusja na temat roli państwa i zakresu zabezpieczenia przez państwo w pełni lub w dużym stopniu utraty dochodu w związku z czasową niemożnością pracy i brakiem zarobków wynikających z choroby czy przebywania na kwarantannie.

Zabezpieczenie społeczne a ubezpieczenie społeczne

Zabezpieczenie społeczne to „całokształt środków i działań (instytucji) publicznych, przy których pomocy społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich obywateli przed groźbą niezaspokojenia podstawowych potrzeb, społecznie uznanych za ważne” [3]. Realizacja zadań z zakresu zabezpieczenia społecznego nie jest pierwotną funkcją państwa. Uznaje się, że przełom w tym obszarze nastąpił dopiero pod koniec XIX w., kiedy wprowadzono w Niemczech ubezpieczenia społeczne. Systemy zabezpieczenia zaczęto tworzyć również na ziemiach trzech zaborów, choć w bardzo różnym zakresie. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. ujednolicanie systemu ubezpieczeń na terenach wcześniejszych zaborów w Polsce trwało kilkanaście lat i w 1933 r. Sejm RP uchwalił tzw. ustawę scaleniową, następnie powołano do życia Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) [4].

Pomimo tak długiej historii systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce rola państwa w zabezpieczeniu negatywnych konsekwencji takich zdarzeń jak choroba czy niezdolność do pracy jest przez niektórych kwestionowana. W dyskusji publicznej pojawiają się głosy przeciwko wprowadzaniu dodatkowych danin publicznych, jakimi są składki na ubezpieczenia społeczne oraz głosy za całkowitą likwidacją „ZUS” lub zwolnieniem z konieczności podlegania ubezpieczeniom wybranych grup społecznych czy zawodowych.

Ubezpieczenia społeczne są jednym z elementów systemu zabezpieczenia społecznego, który jest tworzony przez państwo w celu ochrony obywateli przed negatywnymi konsekwencjami wystąpienia różnych ryzyk społecznych. Obok ubezpieczeń społecznych na system zabezpieczenia społecznego składają się również świadczenia zaopatrzenia społecznego oraz świadczenia pomocy społecznej finansowane z budżetu państwa lub jednostek samorządu terytorialnego. System zaopatrzenia społecznego zabezpiecza ogół społeczeństwa (np. w modelu zaopatrzeniowym opieki zdrowotnej w niektórych krajach) albo wybrane grupy ludności (np. osoby niepełnosprawne w ramach systemu rehabilitacji społecznej i zawodowej w Polsce), natomiast świadczenia pomocy społecznej to wsparcie dla osób i gospodarstw domowych w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, a także dla grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, które stanowi pewnego rodzaju „uzupełnienie” systemu ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego [5].

Zabezpieczenie społeczne w polskim systemie zabezpieczenia społecznego zorganizowane jest przede wszystkim w ramach systemów:

• ubezpieczeń społecznych (w tym ubezpieczenia chorobowego, rentowych, wypadkowego i emerytalnego),
• powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, a także
• świadczeń na rzecz rodziny, w tym świadczeń rodzinnych,
• wsparcia zatrudnienia, rehabilitacji społecznej i zawodowej osób z niepełnosprawnością,
• świadczeń w razie bezrobocia oraz
• pomocy społecznej [5].

Zestawienie: Ryzyka społeczne i ubezpieczenia z nimi powiązane w polskim systemie zabezpieczenia społecznego – ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne

Istota ubezpieczeń społecznych

Cechą charakterystyczną ubezpieczeń społecznych jest oparcie się na tzw. zasadzie wzajemności. Zasada ta zakłada, że do świadczeń mają uprawnienia tylko członkowie wspólnoty ryzyka, czyli osoby, które „uczestniczyły” w systemie. Uczestnictwo to przejawia się poprzez wcześniejsze opłacanie odpowiednich składek. Tym samym osoby, które nie podlegają ubezpieczeniu i nie opłacają składek, nie mogą na ogół liczyć, gdy znajdą się w trudnej sytuacji, na wsparcie i pomoc udzielaną w ramach systemu ubezpieczeń społecznych.

W polskim systemie ubezpieczeniowym należy rozróżnić ubezpieczenia społeczne zabezpieczające odpowiednimi świadczeniami pieniężnymi brak dochodu lub wynagrodzenia od powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego zabezpieczającego dostęp do świadczeń zdrowotnych.

Ubezpieczenie zdrowotne „zapewnia” nam dostęp do opieki zdrowotnej – lekarza, szpitala, leków itp. W przypadku ubezpieczenia zdrowotnego zakres podmiotowy, tj. osoby, które mogą skorzystać ze świadczeń zdrowotnych w sytuacji choroby, jest rozszerzony o np. niepracujących członków rodziny. Dodatkowo podział zgromadzonych ze składek środków odbywa się według potrzeb – otrzymujemy świadczenia zdrowotne dostępne w tzw. „koszyku świadczeń gwarantowanych” w zależności od naszych potrzeb zdrowotnych, stanu zdrowia, niezależnie natomiast od wysokości składki, jaką płaciliśmy z tytułu podlegania temu ubezpieczeniu.

Inaczej wygląda sytuacja w przypadku ubezpieczeń społecznych zabezpieczających brak dochodu czy wynagrodzenia (ubezpieczenie chorobowe, wypadkowe, rentowe i emerytalne). Świadczenia wypłacane są tutaj tylko osobom, które płacą składkę oraz według wkładu – tj. wysokość płaconej przez nas składki decyduje o ewentualnej wysokości świadczenia, które możemy otrzymać w sytuacji wystąpienia ryzyka. Ubezpieczenia społeczne, których podstawę stanowi art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, zabezpieczają ryzyko niezdolności do pracy i brak dochodu wynikający z różnych przyczyn, w tym choroby oraz konieczności poddania się kwarantannie, jak to ma miejsce obecnie w Polsce w związku z rozpoznaniem lub podejrzeniem zarażenia koronawirusem [6, 7]. W tym kontekście najistotniejszym z ubezpieczeń jest ubezpieczenie chorobowe, które zabezpiecza brak dochodu w razie choroby odpowiednimi świadczeniami pieniężnymi [8]. 

Wysokość składki a wysokość zasiłku chorobowego

Dla osób pracujących w ramach umowy o pracę, a także dla wszystkich innych osób, jeśli opłacają składkę na ubezpieczenie chorobowe z innych tytułów (np. umowy zlecenia, prowadzenia firmy) za okres choroby lub trwania kwarantanny albo izolacji przysługuje zasiłek chorobowy.

Konstrukcja ubezpieczenia chorobowego w Polsce dopuszcza jednak brak konieczności podlegania temu ubezpieczeniu i tym samym płacenia składki na to ubezpieczenie wybranym grupom osób pracujących. Wśród tych osób znajdują się m.in.:

• osoby wykonujące pracę nakładczą (np. chałupnictwo),
• osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług (tj. zleceniobiorcy),
• osoby prowadzące działalność pozarolniczą, czyli np. przedsiębiorcy prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą lub spółkę cywilną.

Tym samym osoby te nie decydując się na zgłoszenie do dobrowolnego dla nich ubezpieczenia chorobowego i nie opłacając składki na to ubezpieczenie, w sytuacji wystąpienia choroby nie otrzymają zasiłku chorobowego, który zabezpieczałby im brak dochodu w okresie trwania tej choroby.

Kolejną ważną kwestią jest wysokość opłacanej składki. Tak jak wcześniej podkreślono, wysokość zasiłku chorobowego będzie bowiem zależeć od wysokości opłacanej składki zgodnie z podziałem według wkładu. W uproszczeniu zasiłek choroby stanowi 80% kwoty, z której opłacamy co miesiąc składkę na ubezpieczenie chorobowe. W przypadku osób pracujących w ramach umowy o pracę obowiązkowa składka naliczana jest od wynagrodzenia brutto określonego w tej umowie o pracę (bez możliwości dowolnego ustalania podstawy wymiaru składki). Natomiast w przypadku np. przedsiębiorców składka ta jest opłacana od tzw. zadeklarowanej kwoty przy określonym ustawowo pewnym minimum „oskładkowania”. Tak więc, podstawa wymiaru, od której jest płacona składka, może nie mieć nic wspólnego z realnie osiąganym dochodem. Często w tym przypadku płacona jest jak najniższa składka (składka wyliczana od najniższej możliwej kwoty) w celu zminimalizowania „kosztów” prowadzonej działalności. Osoby, które opłacają składkę z dużo niższej kwoty niż ich realny dochód, muszą się liczyć z tym, że ich ewentualny zasiłek chorobowy również będzie znacznie niższy niż przeciętne dochody osiągane przed chorobą.

Podsumowanie

Uwzględniając zasadę wzajemności oraz regułę podziału zgromadzonego ze składek funduszu według wkładu, osoby, które nie podlegały ubezpieczeniu społecznemu, w tym ubezpieczeniu chorobowemu w sytuacji wystąpienia choroby i niemożności świadczenia pracy, a tym samym uzyskiwania dochodu, nie mogą oczekiwać wsparcia i rekompensaty tej straty z funduszu ubezpieczeń społecznych.

Również osoby, które opłacały składkę z kwoty niższej niż ich przeciętny dochód, nie mogą oczekiwać zabezpieczenia na poziomie zbliżonym do uzyskiwanych wcześniej dochodów. Poziom zabezpieczenia jest bowiem proporcjonalny do wysokości opłacanej wcześniej składki na ubezpieczenia społeczne.

Ta sytuacja dotyczy również osób chorych, u których potwierdzono zarażenie koronawirusem, a także osób, które podlegają kwarantannie w związku z podejrzeniem zarażenia koronawirusem.

Dodatkowe wsparcie tych osób i zabezpieczenie braku środków „na życie” może się odbywać w ramach innych filarów systemu zabezpieczenia społecznego, jakimi są systemy zaopatrzenia społecznego oraz pomocy społecznej. Wypłata świadczeń z tych systemów nie jest uzależniona od opłacania składek i obowiązuje tutaj podział według potrzeb. Zakres pomocy w tym przypadku będzie miał najczęściej charakter świadczeń pomocowych, wypłacanych w zależności od oceny indywidualnej sytuacji materialnej danej osoby. Charakter taki mają niektóre ze świadczeń i formy wsparcia zaplanowane w ramach tzw. Tarczy Antykryzysowej, która ma ochronić firmy i pracowników przed skutkami epidemii koronawirusa.

Kontakt do autorki: Magdalena Mrożek-Gąsiorowska

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 25 marca 2020

Źródła:

1. Ministerstwo Zdrowia. Mapa zarażeń koronawirusem (SARS-CoV-2)
2. Twitter – Ministerstwo Zdrowia @MZ_GOV_PL
3. Piotrowski J., Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warszawa: Książka i Wiedza 1966, s. 29.
4. Historia ubezpieczeń społecznych w Polsce. Warszawa: Poligrafia ZUS 2018
5. Zabezpieczenie społeczne w Polsce. Warszawa: Poligrafia ZUS 2017
6. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)
7. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. 1998 nr 137 poz. 887 z późn. zm.)
8. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. 1999 nr 60 poz. 636 z późn. zm.)