Edward Hopper, Automat (1927), Des Moines Art Center

Autor streszczenia: Andrzej Galbarczyk

Odmowa dostępu do środków antykoncepcyjnych narusza autonomię reprodukcyjną kobiet oraz jest formą przymusu reprodukcyjnego [1]. Brak autonomii reprodukcyjnej może mieć negatywny wpływ na zdrowie psychiczne kobiet. Nie tylko w przypadku, gdy przymus reprodukcyjny jest efektem działań partnera lub innego członka rodziny, ale również gdy jest skutkiem regulacji prawnych lub działań personelu medycznego. Dotychczasowe badania nad naruszaniem autonomii reprodukcyjnej odnosiły się do odmowy lub utrudniania dostępu do aborcji [2,3]. Brakowało badań zależności pomiędzy odmową dostępu do środków antykoncepcyjnych a zdrowiem psychicznym kobiet. Badanie pracowników Instytutu Zdrowia Publicznego UJCM wskazuje, że odmowa dostępu do środków antykoncepcyjnych może negatywnie wpływać na zdrowie i dobrostan psychiczny kobiet.

Dostęp do antykoncepcji jest w Polsce wyraźnie ograniczony zarówno w wymiarze prawnym jak i – dodatkowo – praktycznym. Nieprzerwanie, od 2019 roku Polska jest na ostatnim miejscu w europejskim rankingu Contraception Atlas oceniającym dostępność do antykoncepcji, opracowywanego przez Europejskie Forum Parlamentarne na Rzecz Praw Seksualnych i Reprodukcyjnych. Antykoncepcja w Polsce jest refundowana tylko częściowo i w bardzo wąskim zakresie. Ponadto, Polska jest jednym z dwóch krajów w Europie (obok Węgier), w którym antykoncepcja awaryjna jest dostępna jedynie na receptę, przy czym czas oczekiwania na wizytę u lekarza ginekologa w ramach NFZ może wynosić od kilkunastu dni do kilku miesięcy.

Kolejnym czynnikiem mogącym wpłynąć na znaczne ograniczenie dostępu do antykoncepcji jest odmowa przepisania lub wydania środków antykoncepcyjnych, z którą spotkają się kobiety. Przykładowo, monitoring przeprowadzony w 2024 roku przez Fundację na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny wykazał, że mimo kontraktów podpisanych z NFZ w co drugim gabinecie ginekologicznym (z tysiąca sprawdzonych) lekarze odmawiają pacjentkom wykonania zabiegu założenia wkładki wewnątrzmacicznej. Zdarza się, że lekarze odmawiają wystawienia recepty na produkt leczniczy lub wyrób medyczny o działaniu antykoncepcyjnym powołując się na tzw. klauzulę sumienia. Realizacji recepty na środki antykoncepcyjne czasami odmawiają również farmaceuci. W przypadku antykoncepcji awaryjnej, odmowa wystawienia lub realizacji recepty może doprowadzić do sytuacji, w której pacjentka nie uzyska antykoncepcji w czasie gwarantującym jej skuteczność.

W badaniu przeprowadzonym m.in. przez pracowników Instytutu Zdrowia Publicznego UJ CM przebadano 424 kobiety, które choć raz w życiu starały się o dostęp do antykoncepcji na receptę. Badanie zaczynało się od kwestionariuszy dotyczących zdrowia psychicznego, następnie zebrane zostały informacje na temat doświadczeń z dostępem do antykoncepcji na receptę i postrzeganej dostępności do antykoncepcji.

Nie zaobserwowano istotnych różnic w poziomie stresu, lęku i depresji między kobietami, które kiedykolwiek doświadczyły odmowy, a tymi, które jej nie doświadczyły. Natomiast kobiety, którym odmówiono dostępu do antykoncepcji w ciągu ostatnich sześciu miesięcy wykazywały istotnie wyższe wyniki w skali depresji. Ponadto, kobiety, które oceniły przyszły dostęp do antykoncepcji jako bardzo łatwy, miały najniższy poziom stresu, lęku i depresji.

Wyniki te wskazują na potencjalny związek między doświadczeniami i postawami wobec dostępu do środków antykoncepcyjnych a dobrostanem psychicznym kobiet. Odmowa dostępu do środków antykoncepcyjnych oraz inne ograniczenia w dostępie do antykoncepcji bezpośrednio wpływają na autonomię i zdrowie kobiet. Dlatego warto przypominać, że prawa reprodukcyjne – w tym dostęp do antykoncepcji – są integralną częścią praw człowieka, w tym prawa do życia, prawa do integralności cielesnej oraz prawa do najwyższego możliwego poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego [4].

Kontakt do autora: Andrzej Galbarczyk

Zapraszamy do lektury pełnej wersji artykułu (w otwartym dostępie), który ukazał się w czasopiśmie International Journal of Women’s Health – autorstwa: Morgan Jade, Magdaleny Mijas, Grażyny Jasieńskiej i Andrzeja Galbarczyka:

Experience of Contraceptive Denial, Perceived Ease of Future Access to Contraception, and Adverse Mental Health Outcomes in Polish Women

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 21 stycznia 2025

Źródła:

1. Tarzia, L., & Hegarty, K. (2021). A conceptual re-evaluation of reproductive coercion: centring intent, fear and control. Reproductive health, 18(1), 87.
2. Liu, S. Y., Benny, C., Grinshteyn, E., Ehntholt, A., Cook, D., & Pabayo, R. (2023). The association between reproductive rights and access to abortion services and mental health among US women. SSM-Population Health, 23, 101428.
3. Biggs, M. A., Upadhyay, U. D., McCulloch, C. E., & Foster, D. G. (2017). Women’s mental health and well-being 5 years after receiving or being denied an abortion: a prospective, longitudinal cohort study. JAMA psychiatry, 74(2), 169-178.
4. Anedda, L., Arora, L., Favero, L., Meurens, N., Morel, S., & ICF, M. S. (2018). Sexual and reproductive health rights and the implication of conscientious objection. European Parliament, Policy Department for Citizens’ Rights and Constitutional Affairs (PE 604.969).