Autor: Mariusz Duplaga
W 1999 roku Helen Osborne zapoczątkowała inicjatywę obchodzenia w październiku Miesiąca Kompetencji Zdrowotnych [1]. Dla wielu organizacji na świecie jest to okazja do upowszechniania wiedzy na temat znaczenia zrozumiałej dla wszystkich informacji zdrowotnych. Dzisiaj, po 20 latach, kompetencje zdrowotne (z ang. health literacy) to już nie tylko kwestia przygotowania i rozpowszechniania informacji zdrowotnych przystępnych dla pacjentów i dla wszystkich obywateli mających kontakt z systemem ochrony zdrowia.
W szerszym ujęciu, kompetencje zdrowotne powinny być łącznikiem pomiędzy promocją zdrowia – szczególnie edukacją czy też komunikacją zdrowotnej – a wzmocnieniem roli i usamodzielnieniem jednostek w dbałości o zdrowie. Zwykle oczekujemy, że w wyniku podejmowanych działań edukacyjnych uzyskamy wiedzę, która pozwoli nam orientować się w problemach zdrowotnych i lepiej radzić sobie z chorobą. Jednak, sprowadzenie kompetencji zdrowotnych do wiedzy byłoby uproszczeniem. Kompetencje zdrowotne to raczej zestaw postaw i umiejętności, które sprawiają, że chcemy i potrafimy znaleźć odpowiednie informacje zdrowotne w dostępnych zasobach, a następnie jesteśmy w stanie ocenić ich wiarygodność i wykorzystać do podejmowania decyzji dotyczących naszego zdrowia. Takie rozumienie kompetencji zdrowotnych jest zbieżne z definicją przyjmowaną przez Światowa Organizację Zdrowia [2].
Kompetencje zdrowotne to pojęcie, które ma kluczowe znaczenie dla współczesnej promocji zdrowia. Ich znaczenie zostało docenione w trakcie 9. Światowej Konferencji Promocji Zdrowia, która miała miejsce w Szanghaju w listopadzie 2016 roku. Wynikiem obrad była Deklaracja, w której kompetencje zdrowotne uznano za krytyczną determinantę zdrowia [3]. Przyczyniły się do tego liczne dowody wskazujące na zagrożenia wynikające z ograniczonych kompetencji zdrowotnych. Wiadomo, że osoby o niewystarczających kompetencjach zdrowotnych przejawiają mniej korzystne zachowania zdrowotne, nadużywają dostępu do opieki zdrowotnej, a z drugiej strony często nie potrafią skorzystać z pomocy, gdy istnieje rzeczywista potrzeba [4]. Niewystarczające kompetencje zdrowotne mają związek z trudnościami w komunikacji z pracownikami ochrony zdrowia, nieprzestrzeganiem zaleceń lekarskich, niezgłaszaniem się na wyznaczone wizyty u lekarza, a także rzadszym udziałem w badaniach przesiewowych.
Deklaracja Szanghajska miała istotne znaczenie dla wsparcia głosów środowisk zajmujących się promocją zdrowia i zdrowiem publicznym. Wskazywały one, że rozwijanie kompetencji zdrowotnych jednostek i społeczeństw powinno być celem inicjatyw krajowych i międzynarodowych [5]. Znaczenie kompetencji zdrowotnych w opiece zdrowotnej doceniła Komisja Europejska [6], a także Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) [7].
Jak się wydaje, podstawowe znaczenie dla budowania kompetencji zdrowotnych w społeczeństwie mają działania edukacyjne adresowane do szerokich grup odbiorców. W tym kontekście, propozycja wprowadzenia do programów szkolnych przedmiotu kształtującego wiedzę o zdrowiu ma strategiczne znaczenie. W przypadku osób, które chorują na schorzenia przewlekłe, niezbędne są też działania ukierunkowane na rozwój kompetencji zdrowotnych pozwalających skutecznie radzić sobie z chorobą [8]. Niektórzy autorzy wyróżniają 3 podstawowe rodzaje interwencji prowadzących do kształtowania indywidualnych kompetencji zdrowotnych:
Ocena kompetencji zdrowotnych opiera się na zastosowaniu dwóch rodzajów narzędzi badawczych. Pierwszy rodzaj, to testy pozwalające określić funkcjonalne kompetencje zdrowotne, np. zdolność do odczytania i zrozumienia kluczowych informacji na ulotce leku albo produktu spożywczego. Drugi rodzaj to kwestionariusze pozwalające na samoocenę zdolności do realizacji różnych czynności związanych z informacjami dotyczącymi zdrowia. W ramach projektu European Health Literacy Survey, realizowanego w latach 2009-2012 przez konsorcjum partnerów z 8 krajów europejskich, opracowano kwestionariusz badania kompetencji zdrowotnych, który szybko zyskał na popularności [10]. Od czasu pierwszego europejskiego badania kompetencji zdrowotnych, przeprowadzonego z wykorzystaniem tego kwestionariusza w 2011 roku, został on przetłumaczony na wiele języków i zastosowany w wielu sondażach w różnych społecznościach i grupach respondentów.
Skrócony kwestionariusz pochodzący z projektu European Health Literacy Survey, składający się z 16 pytań, jest stosowany w projektach badawczych realizowanych przez Zakład Promocji Zdrowia Instytutu Zdrowia Publicznego UJCM. Sondaż przeprowadzony na reprezentatywnej próbie polskiej populacji liczącej 1000 osób metodą wywiadu telefonicznego (computer-assisted telephone interviewing, CATI) wykazał, że ograniczone kompetencje zdrowotne posiada aż 35% dorosłych mieszkańców Polski. Wstępna analiza uzyskanych danych wydaje się też wskazywać, że ograniczone kompetencje zdrowotne mogą mieć związek z gorszą samooceną stanu zdrowia, występowaniem niepełnosprawności, niekorzystnymi zachowaniami zdrowotnymi, otyłością, a także częstszym korzystaniem z zasobów ochrony zdrowia w Polskim społeczeństwie [dane niepublikowane]. Przykładowo, respondenci z ograniczonymi kompetencjami zdrowotnymi co najmniej dwa razy częściej oceniali stan swojego zdrowia jako niezadowalający i prawie dwa razy częściej byli dotknięci otyłością.
Obecnie, realizowana jest pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia inicjatywa sieci mającej na celu monitorowanie kompetencji zdrowotnych społeczeństw i organizacji ochrony zdrowia w Europie [11]. W ramach sieci mają być realizowane badania, które dostarczą danych do porównań kompetencji zdrowotnych w poszczególnych krajach i pozwolą na określenie skuteczności działań podejmowanych w poszczególnych krajach na rzecz ich poprawy.
Kontakt do autora: Mariusz Duplaga
Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 21 października 2019
Źródła: