Autorzy: Paulina Smoła, Magdalena Sikorska, Urszula Zwierczyk, Mariusz Duplaga

Jak powstała Ophelia?

W tworzeniu procesu Ophelia szczególne znaczenie ma poziom kompetencji zdrowotnych i e-zdrowotnych. Odgrywają one istotną rolę w skuteczności działań profilaktycznych oraz zdolności jednostek do dbania o własne zdrowie.  Kompetencje zdrowotne definiowane są jako: „umiejętności poznawcze i społeczne, które decydują o motywacji i zdolności jednostek do uzyskania dostępu do zrozumienia i wykorzystywania informacji w sposób promujący i utrzymujący dobry stan zdrowia” (1). Definicja ta została opublikowana w Glosariuszu Promocji zdrowia w 1998 roku pod nadzorem Światowej Organizacji Zdrowia. Z kolei kompetencje e-zdrowotne określane są jako: „umiejętności wyszukiwania, znajdowania, rozumienia i oceniania informacji zdrowotnych ze źródeł elektronicznych oraz stosowania zdobytej wiedzy w celu rozwiązania problemu zdrowotnego” (2). Termin ten został wprowadzony przez Normana i Skinnera w 2006 roku. Wdrażanie programów zdrowotnych przeciw chorobom przewlekłym często nie spełniało oczekiwań osób o największych potrzebach. Zwykle osoby te charakteryzują się niskim statusem społeczno-ekonomicznym oraz podlegają wykluczeniu społecznemu.

Powstające jak dotąd programy zdrowotne czerpały inspiracje z  rozwiązań pochodzących z innych systemów zdrowotnych na świecie. Z powodu braku oczekiwanych efektów (3), niezbędne było opracowanie interdyscyplinarnego narzędzia pomiarowego opartego na praktyce.  Wszystko po to, aby dokładnie zrozumieć  doświadczenia zdrowotne społeczeństwa. Cały proces odbywał się przez około 20 lat w Australii przy współpracy specjalistów sektora zdrowotnego oraz agencji rządowych. Został zatytułowany „Optimising Health Literacy and Acess (Ophelia)” (3). Projekty tego procesu ulegały wielokrotnemu testowaniu oraz ulepszaniu przy użyciu dostępnych metod statystycznych oraz jakościowych.

Rys 1. Osiem zasad procesu Ophelia. Opracowanie własne na podstawie The Optimising Health Literacy and Access (Ophelia) process to plan and implement National Health Literacy Demonstration Projects (3).

Głównym inicjatorem i twórcą tego procesu jest wybitny Profesor Richard Osborne z Uniwersytetu La Trobe w Australii (3), znany z utworzenia znanej na całym świecie skali do oceny kompetencji zdrowotnych, która jest także składową procesu Ophelia (3–5). Proces ten uwzględnia globalną perspektywę oceny kompetencji zdrowotnych, poprzez różnorodne sposoby tworzenia, przekazywania oraz wymiany wiedzy w różnych środowiskach, krajach i kulturach (6). Umożliwia to utworzenie zróżnicowanych strategii dzięki zaangażowaniu lokalnej społeczności.

Ophelia wykorzystuje narzędzia, do których należą przede wszystkim kwestionariusz oceny kompetencji zdrowotnych (Health Literacy Questionnaire, HLQ) oraz kwestionariusz kompetencji e-zdrowotnych (e-Health Literacy Questionnaire, e-HLQ) (5,7). Uwzględnione narzędzia identyfikują różnorodne mocne strony, potrzeby oraz preferencje poszczególnych osób lub grup w zakresie potrzeb zdrowotnych (4,8). Wielowymiarowe podejście sprawia, że proces ten pozwala nie tylko rozpoznać osoby, którym brakuje umiejętności potrzebnych do poprawy zdrowia, jak i odkryć przyczyny braku skuteczności programów zdrowotnych. Umożliwia to podejmowanie dalszych działań w tym zakresie oraz zmniejszanie luki społecznej, w której określone grupy pozbawione są możliwości zapobiegania chorobom niezakaźnym i ich kontrolowaniu.

Proces Ophelia to podejście oparte przede wszystkim na współprojektowaniu, które łączy w sobie zaangażowanie specjalistów z różnych środowisk, pracowników ochrony zdrowia, pracowników sektora administracyjnego oraz członków społeczności (3,4,9). Interdyscyplinarność zespołu pozwala na projektowanie usług opieki zdrowotnej i działań promujących zdrowie z wykorzystaniem praktycznej wiedzy oraz doświadczenia. Uwzględnia również sposoby zarówno projektowania jak i rozpowszechniania materiałów, zasobów i interwencji, tak aby były one dostępne i użyteczne dla wszystkich, którzy ich potrzebują. Głównym celem procesu jest opracowanie interwencji uwzględniających kompetencje zdrowotne bezpośrednio w oparciu o potrzeby zidentyfikowane w danej społeczności. Podejście jest skoncentrowane głównie na wspieraniu organizacji i systemów opieki zdrowotnej w rozpoznawaniu ich mocnych stron i obszarów wymagających rozwoju w zakresie kompetencji zdrowotnych, następnie wspólnym projektowaniu, wdrażaniu i ocenie odpowiednich interwencji (3,4,10). Kształtowanie kompetencji zdrowotnych poprzez zastosowanie procesu Ophelia odbywa się we wszędzie tam, gdzie można  oddziaływać na wiedzę, zrozumienie a także zachowania zdrowotne. Najczęściej środowiska te obejmują domy, rejony zarówno wiejskie jak i miejskie, szkoły oraz miejsca pracy, w których ludzie mają dostęp do informacji związanych ze zdrowiem.

Osiem zasad i trzy fazy procesu Ophelia

Podstawę całego procesu stanowi „Osiem zasad Ophelia” (rys. 1). Zasady te stanowią pewną ramę, jednak mogą być modyfikowane lub dostosowywane w zależności od kultury, zasobów oraz innych uwarunkowań (3).

Rys 2. Przebieg trzech faz procesu Ophelia. Opracowanie własne na podstawie The Optimising Health Literacy and Access (Ophelia) process to plan and implement National Health Literacy Demonstration Projects (3).

Proces Ophelia obejmuje trzy główne, wzajemnie powiązane fazy (rys. 2). Każda z nich prowadzi projekt interwencji przez kluczowe etapy – od określenia celu, aż po jej trwałe włączenie do praktyki. (3,4,9,11).

• Faza 1 – zawiera określenie mocnych stron i potrzeb oraz pomysłów na interwencje w zakresie kompetencji zdrowotnych.
• Faza 2 – polega na wyborze, planowaniu oraz działań z zakresu wiedzy dotyczącej zdrowia.
• Faza 3 – koncentruje się na wdrożeniu, ocenie oraz udoskonalaniu interwencji poprawiających poziom kompetencji zdrowotnych.

Wszystkie fazy procesu Ophelia obejmują współpracę z kluczowymi interesariuszami, w tym społeczeństwem oraz specjalistami systemu ochrony zdrowia.

W pierwszej fazie procesu Ophelia zespół badawczy gromadzi dane na temat społeczności, której będzie dotyczyła interwencja. Wykorzystywane są do tego kwestionariusze HLQ i e-HLQ oraz informacje społeczno-demograficzne, aby zidentyfikować mocne i słabe strony, a także wyznaczyć potrzeby w zakresie kompetencji zdrowotnych. Następnie podejmowana jest współpraca z członkami społeczności, pracownikami systemu opieki zdrowotnej oraz innymi zainteresowanymi osobami, chętnymi do stworzenia interwencji. Pierwszym krokiem jest zdefiniowanie celów oraz wyznaczenie grupy docelowej. Zarówno w pierwszej jak i pozostałych dwóch fazach oczekuje się zaangażowania społeczności lokalnych, pracowników ochrony zdrowia oraz innych zainteresowanych. W trakcie pierwszej fazy, generowane są pomysły na nowe interwencje oraz dobre praktyki. Propozycje te koncentrują się głównie na czterech obszarach: jednostki, środowiska klinicznego, środowiska społecznego i polityki. Oczekiwanym rezultatem pierwszej fazy jest utworzenie listy propozycji działań i interwencji, odpowiadających na realne potrzeby zdrowotne społeczeństwa. Czas trwania pierwszej fazy szacowany jest na okres od 4 do 10 miesięcy (3,4,9,11).

Druga faza skoncentrowana jest przede wszystkim na wyborze, planowaniu oraz testowaniu zaproponowanych interwencji. Kluczowym aspektem w tej fazie jest przejście od ogólnych pomysłów do praktycznych rozwiązań, które będą możliwe do wdrożenia. Na tym etapie tworzony jest także model logiki programu (Logic Model), który umożliwia dobranie odpowiednie działania do oczekiwanych efektów. Kolejnym krokiem jest utworzenie planu wdrożenia interwencji. W tym planie określane są zarówno wskaźniki procesowe (np. liczba osób objęta interwencją) jak również wskaźniki rezultatów (np. wzrost poziomu kompetencji zdrowotnych). Ostatnim krokiem w drugiej fazie jest dalsze testowanie oraz doskonalenie interwencji. Wybrane interwencje zostaną poddane testowaniu z wykorzystaniem cykli planowania-działania-badania-działania. Pozwala to udoskonalić działania i dopasować je do lokalnych warunków, zanim zostaną wdrożone na szerszą skalę. Zwykle czas realizacji drugiej fazy przypada na okres od 4 do 10 miesięcy (3,4,11).

Na zdjęciu: mgr inż. Urszula Zwierczyk, dr Magdalena Sikorska i mgr Paulina Smoła na warsztatach Ophelia Masterclass 1-2 lipca 2025 roku na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu

Trzecia i ostatnia faza procesu Ophelia obejmuje wdrożenie, ewaluację oraz doskonalenie utworzonych interwencji. Na tym etapie przygotowane, przetestowane rozwiązania wprowadzane są do praktyki w pełnym wymiarze. Zwykle realizowane są w całej społeczności lub instytucji. Następnie prowadzona jest ewaluacja zarówno procesowa,  jak i wynikowa, koncentrująca się na osiągniętych efektach, takich jak poprawa dostępu do opieki zdrowotnej lub wzrost satysfakcji pacjenta ze świadczonych usług zdrowotnych. Wyniki otrzymane w trakcie ewaluacji są raportowane i omawiane wraz z zespołem zaangażowanym w współprojektowanie interwencji. Kluczowym elementem tej fazy jest także rozwój strategii ciągłego doskonalenia praktyk, które okazały się być skuteczne podczas testów. Tworzony jest również plan jakości, który zapewnia systematyczne monitorowanie oraz dostosowywanie działań do potrzeb społeczeństwa. Dzięki temu opracowane rozwiązania nie mają charakteru jednorazowych interwencji, lecz zostają trwale zintegrowane z praktyką. Realizacja trzeciej fazy zwykle jest zaplanowana na okres od 1 do 6 miesięcy (3,4,11).

Proces Ophelia przebiega od diagnozy sytuacji i potrzeb zdrowotnych poprzez współprojektowanie i testowanie działań, aż do pełnego wdrożenia, ewaluacji i zapewnienia trwałości. Interdyscyplinarność procesu sprawia, że proponowane rozwiązania są nie tylko efektywne, lecz także odpowiadają na realne potrzeby zdrowotne oraz likwidują nierówności społeczne.

Warsztaty Masterclass Ophelia na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu

Pierwsze warsztaty w Polsce z procesu Ophelia zostały przeprowadzone w Polsce 1-2 lipca 2025 przez Profesora Richarda Osbornea i dr Melanie Howkins na Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Warsztaty stanowiły okazję do spotkania i wymiany doświadczeń oraz wiedzy ze specjalistami z całego świata. W warsztatach wzięły udział: dr Magdalena Sikorska, mgr inż. Urszula Zwierczyk i mgr Paulina Smoła z Zakładu Promocji Zdrowia i e-Zdrowia.

Kontakt do autorki: paulina.smola@doctoral.uj.edu.pl

Opieka merytoryczna: Mariusz Duplaga

Blog Zdrowia Publicznego, red. A. Wacławik, M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 5 listopada 2025

Źródła:

1. Nutbeam D. Health Promotion Glossary. Health Promot Int. 1998;13:349–64.
2. Norman Cameron D SHA. eHealth literacy: Essential skills for consumer health in a networked world. J Med Internet Res. 2006 Jun 16;8(2):e9.
3. Osborne R, Elmer S, Hawkins M, Cheng C. The Optimising Health Literacy and Access (Ophelia) process to plan and implement National Health Literacy Demonstration Projects. Melbourne, Australia: Centre for Global Health and Equity, Swinburne University of Technology; 2021.
4. Hawkins M, Massuger W, Cheng C, Batterham R, Moore GT, Knowles S, et al. Codesign and implementation of an equity-promoting national health literacy programme for people living with inflammatory bowel disease (IBD): a protocol for the application of the Optimising Health Literacy and Access (Ophelia) process. BMJ Open. 2021 Aug;11(8):e045059.
5. Osborne RH, Batterham RW, Elsworth GR, Hawkins M, Buchbinder R. The grounded psychometric development and initial validation of the Health Literacy Questionnaire (HLQ). BMC Public Health. 2013 Dec 16;13(1):658.
6. Goeman D, Conway S, Norman R, Morley J, Weerasuriya R, Osborne RH, et al. Optimising Health Literacy and Access of Service Provision to Community Dwelling Older People with Diabetes Receiving Home Nursing Support. J Diabetes Res. 2016;2016:1–12.
7. Kayser L, Karnoe A, Furstrand D, Batterham R, Christensen KB, Elsworth G, et al. A Multidimensional Tool Based on the eHealth Literacy Framework: Development and Initial Validity Testing of the eHealth Literacy Questionnaire (eHLQ). J Med Internet Res. 2018 Feb 12;20(2):e36.
8. Anwar WA, Mostafa NS, Hakim SA, Sos DG, Abozaid DA, Osborne RH. Health literacy strengths and limitations among rural fishing communities in Egypt using the Health Literacy Questionnaire (HLQ). PLoS One. 2020 Jul 16;15(7):e0235550.
9. Beauchamp A, Batterham RW, Dodson S, Astbury B, Elsworth GR, McPhee C, et al. Systematic development and implementation of interventions to OPtimise Health Literacy and Access (Ophelia). BMC Public Health. 2017 Dec 3;17(1):230.
10. Jessup RL, Osborne RH, Buchbinder R, Beauchamp A. Using co-design to develop interventions to address health literacy needs in a hospitalised population. BMC Health Serv Res. 2018 Dec 20;18(1):989.
11. Batterham RW, Buchbinder R, Beauchamp A, Dodson S, Elsworth GR, Osborne RH. The OPtimising HEalth LIterAcy (Ophelia) process: study protocol for using health literacy profiling and community engagement to create and implement health reform. BMC Public Health. 2014 Dec 7;14(1):694.