Okolicznościowa grafika „Świętujemy 20 lat: Październik jest Miesiącem Kompetencji Zdrowotnych. Znajdując właściwe słowa dla lepszego zdrowia” | źródło: Health Literacy Month

Autor: Mariusz Duplaga

W 1999 roku Helen Osborne zapoczątkowała inicjatywę obchodzenia w październiku Miesiąca Kompetencji Zdrowotnych [1]. Dla wielu organizacji na świecie jest to okazja do upowszechniania wiedzy na temat znaczenia zrozumiałej dla wszystkich informacji zdrowotnych. Dzisiaj, po 20 latach, kompetencje zdrowotne (z ang. health literacy) to już nie tylko kwestia przygotowania i rozpowszechniania informacji zdrowotnych przystępnych dla pacjentów i dla wszystkich obywateli mających kontakt z systemem ochrony zdrowia.

W szerszym ujęciu, kompetencje zdrowotne powinny być łącznikiem pomiędzy promocją zdrowia – szczególnie edukacją czy też komunikacją zdrowotnej – a wzmocnieniem roli i usamodzielnieniem jednostek w dbałości o zdrowie. Zwykle oczekujemy, że w wyniku podejmowanych działań edukacyjnych uzyskamy wiedzę, która pozwoli nam orientować się w problemach zdrowotnych i lepiej radzić sobie z chorobą. Jednak, sprowadzenie kompetencji zdrowotnych do wiedzy byłoby uproszczeniem. Kompetencje zdrowotne to raczej zestaw postaw i umiejętności, które sprawiają, że chcemy i potrafimy znaleźć odpowiednie informacje zdrowotne w dostępnych zasobach, a następnie jesteśmy w stanie ocenić ich wiarygodność i wykorzystać do podejmowania decyzji dotyczących naszego zdrowia. Takie rozumienie kompetencji zdrowotnych jest zbieżne z definicją przyjmowaną przez Światowa Organizację Zdrowia [2].

Kompetencje zdrowotne to pojęcie, które ma kluczowe znaczenie dla współczesnej promocji zdrowia. Ich znaczenie zostało docenione w trakcie 9. Światowej Konferencji Promocji Zdrowia, która miała miejsce w Szanghaju w listopadzie 2016 roku. Wynikiem obrad była Deklaracja, w której kompetencje zdrowotne uznano za krytyczną determinantę zdrowia [3]. Przyczyniły się do tego liczne dowody wskazujące na zagrożenia wynikające z ograniczonych kompetencji zdrowotnych. Wiadomo, że osoby o niewystarczających kompetencjach zdrowotnych przejawiają mniej korzystne zachowania zdrowotne, nadużywają dostępu do opieki zdrowotnej, a z drugiej strony często nie potrafią skorzystać z pomocy, gdy istnieje rzeczywista potrzeba [4].  Niewystarczające kompetencje zdrowotne mają związek z trudnościami w komunikacji z pracownikami ochrony zdrowia, nieprzestrzeganiem zaleceń lekarskich, niezgłaszaniem się na wyznaczone wizyty u lekarza, a także rzadszym udziałem w badaniach przesiewowych.

Deklaracja Szanghajska miała istotne znaczenie dla wsparcia głosów środowisk zajmujących się promocją zdrowia i zdrowiem publicznym. Wskazywały one, że rozwijanie kompetencji zdrowotnych jednostek i społeczeństw powinno być celem inicjatyw krajowych i międzynarodowych [5]. Znaczenie kompetencji zdrowotnych w opiece zdrowotnej doceniła Komisja Europejska [6], a także Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) [7].   

Jak się wydaje, podstawowe znaczenie dla budowania kompetencji zdrowotnych w społeczeństwie mają działania edukacyjne adresowane do szerokich grup odbiorców. W tym kontekście, propozycja wprowadzenia do programów szkolnych przedmiotu kształtującego wiedzę o zdrowiu ma strategiczne znaczenie. W przypadku osób, które chorują na schorzenia przewlekłe, niezbędne są też działania ukierunkowane na rozwój kompetencji zdrowotnych pozwalających skutecznie radzić sobie z chorobą [8]. Niektórzy autorzy wyróżniają 3 podstawowe rodzaje interwencji prowadzących do kształtowania indywidualnych kompetencji zdrowotnych:

• informowanie i edukowanie opierające się na wykorzystaniu zrozumiałego języka;
• uczenie umiejętności jak postępować w konkretnych sytuacjach życiowych;
• i – wreszcie – kształtowanie postaw, wspieranie zmian behawioralnych polegających na formowaniu przychylnego nastawienia do pokonywania ograniczeń w zakresie własnych kompetencji zdrowotnych [9]

Ocena kompetencji zdrowotnych opiera się na zastosowaniu dwóch rodzajów narzędzi badawczych. Pierwszy rodzaj, to testy pozwalające określić funkcjonalne kompetencje zdrowotne, np. zdolność do odczytania i zrozumienia kluczowych informacji na ulotce leku albo produktu spożywczego. Drugi rodzaj to kwestionariusze pozwalające na samoocenę zdolności do realizacji różnych czynności związanych z informacjami dotyczącymi zdrowia. W ramach projektu European Health Literacy Survey, realizowanego w latach 2009-2012 przez  konsorcjum partnerów z 8 krajów europejskich, opracowano kwestionariusz badania kompetencji zdrowotnych, który szybko zyskał na popularności [10]. Od czasu pierwszego europejskiego badania kompetencji zdrowotnych, przeprowadzonego z wykorzystaniem tego kwestionariusza w 2011 roku, został on przetłumaczony na wiele języków i zastosowany w wielu sondażach w różnych społecznościach i grupach respondentów.

Skrócony kwestionariusz pochodzący z projektu European Health Literacy Survey, składający się z 16 pytań, jest stosowany w projektach badawczych realizowanych przez Zakład Promocji Zdrowia Instytutu Zdrowia Publicznego UJCM. Sondaż przeprowadzony na reprezentatywnej próbie polskiej populacji liczącej 1000 osób metodą wywiadu telefonicznego (computer-assisted telephone interviewing, CATI) wykazał, że ograniczone kompetencje zdrowotne posiada aż 35% dorosłych mieszkańców Polski. Wstępna analiza uzyskanych danych wydaje się też wskazywać, że ograniczone kompetencje zdrowotne mogą mieć związek z gorszą samooceną stanu zdrowia, występowaniem niepełnosprawności, niekorzystnymi zachowaniami zdrowotnymi, otyłością, a także częstszym korzystaniem z zasobów ochrony zdrowia w Polskim społeczeństwie [dane niepublikowane]. Przykładowo, respondenci z ograniczonymi kompetencjami zdrowotnymi co najmniej dwa razy częściej oceniali stan swojego zdrowia jako niezadowalający i prawie dwa razy częściej byli dotknięci otyłością. 

Obecnie, realizowana jest pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia inicjatywa sieci mającej na celu monitorowanie kompetencji zdrowotnych społeczeństw i organizacji ochrony zdrowia w Europie [11]. W ramach sieci mają być realizowane badania, które dostarczą danych do porównań kompetencji zdrowotnych w poszczególnych krajach i pozwolą na określenie skuteczności działań podejmowanych w poszczególnych krajach na rzecz ich poprawy.

Kontakt do autora: Mariusz Duplaga

Blog Zdrowia Publicznego, red. M. Zabdyr-Jamróz, Instytut Zdrowia Publicznego UJ CM, Kraków: 21 października 2019

Źródła:

1. Institute of Healthcare Advancement. What is Health Literacy Month?
2. World Health Organization. Health Promotion. Health literacy
3. World Health Organization. Shanghai Declaration on promoting health in the 2030 Agenda for Sustainable Development. Health Promotion International 2017;32(1):7-8
4. Berkman ND, Sheridan SL, Donahue KE et al. Low health literacy and health outcomes: an updated systematic review. Annals of Internal Medicine 2011;155(2):97-107.
5. Roediger A, Immonen-Charalambous K, Kujawa M, Sørensen K. Nothing about me without me: why an EU health literacy strategy embracing the role of citizens and patients is needed. Archives of Public Health 2019;77(1):17.
6. Quaglio G, Sørensen K, Rübig P. et al. Accelerating the health literacy agenda in Europe. Health Promotion International 2016;32(6):1074-1080.
7. Moreira L. Health literacy for people-centred care: Where do OECD countries stand? OECD Health Working Papers, No. 107, OECD Publishing, Paris, 2018.
8. Visscher BB, Steunenberg B, Heijmans M, et al. Evidence on the effectiveness of health literacy interventions in the EU: a systematic review. BMC public health, 2018;18(1):1414
9. IROHLA Consortium. Policy Brief for Health Organisations. Health Literacy for Health Ageing. Groningen, IROHLA Consortium 2015.
10. Sørensen K, Van den Broucke S, Pelikan JM, et al. Measuring health literacy in populations: illuminating the design and development process of the European Health Literacy Survey Questionnaire (HLS-EU-Q). BMC Public Health 2013;13(1):948.
11. Federal Ministry of Labour, Social Affairs, Health and Consumer Protection of Republic of Austria, European Health Information Initiative, World Health Organization Europe. M-POHL – WHO Action Network on Measuring Population and Organizational Health Literacy